Awater. Jaargang 1

[p. 14]

Buitengaats
De zwarte zwaan van Israël
Else Lasker-Schüler

Hoe moet je gedichten van een onbekende beoordelen? Wanneer weet je zeker dat je met een dichter van doen hebt? Een vriend van mij wist het allemaal precies.
Als redacteur van een furore makend tijdschrift moest hij meters poëziemanuscripten beoordelen. Viel zijn oog ergens op het woord ‘ziel’, dan kon wat hem betreft het hele pakket meteen terug.

Menno Wigman

In ‘Buitengaats’ buigt Awater zich over buitenlandse dichters. In dit eerste nummer een portret van Else Lasker-Schüler.

Else Lasker-Schüler omstreeks 1919. Collectie: Else Lasker-Schüler-Archiv, Jerusalem.

Natuurlijk had hij hetzelfde kunnen doen bij woorden als ‘liefde’, ‘hart’, ‘bloed’ en ‘eenzaamheid’. Voor beginnende dichters liggen grote woorden nu eenmaal snel binnen handbereik. Trouwens, niets is zo makkelijk belachelijk te maken als een gedicht: je hoeft het alleen maar even verkeerd voor te lezen.

Ik vraag me af wat hij van de poëzie van Else Lasker-Schüler (1869-1945) had gevonden. Daarin wemelt het van woorden als ‘mein Herz’, ‘mein Leben’, ‘mein Blut’ en - jawel - ‘meine Seele’. En toch weet je na drie gedichten dat je met een groot dichter te maken hebt. Hoe dat komt? Omdat haar stem zo doorleefd klinkt. Omdat haar beelden ook echt gezien lijken. Omdat het stormt in die gedichten.

Misschien is Else Lasker-Schüler op haar best in haar liefdespoëzie, en dan vooral in de gedichten die zij vanaf 1912 voor Gottfried Benn schreef. Hoe ‘kitsch’ of ‘larmoyant’ sommige van die gedichten nu ook mogen klinken, steeds herken je daarin de stem van een dichter die het menens is. Eigenlijk geldt dat voor al haar liefdespoëzie. Juist omdat Lasker-Schüler voortdurend langs het al te drakerige, al te pathetische scheert, krijgen haar liefdesverklaringen vaak de kracht van een oerspreuk: duizend keer eerder gehoord, maar nog nooit zo fraai verwoord.

Donkerrood hart

‘De zwarte zwaan van Israël’, zoals zij later werd genoemd, werd op 11 februari 1869 in Elberfeld geboren als zesde kind van een bankier. Naar eigen zeggen schreef ze al vanaf haar vijfde gedichten, en vond haar moeder overal papiertjes met verzen die uit haar zakken waren gevallen. Ook had ze een rijke, soms lugubere verbeeldingskracht. Zo zag ze 's nachts eens een donkerrood hart aan de deur van haar meisjeskamer hangen. Een soortgelijk beeld keert terug in het hierbij afgedrukte gedicht ‘Afscheid’.

Begin 1894 trouwde Lasker-Schüler met Berthold Lasker, een wat zwijgzame huidarts met wie zij nog datzelfde jaar naar Berlijn verhuisde. Daar leerde ze Simon Goldberg kennen die haar schilderlessen gaf. Ook vond ze al snel haar weg in de Berlijnse bohème van die tijd. In 1903 scheidde ze officieel van haar man om nog datzelfde jaar, in het diepste geheim, met de schrijver en violist Herwarth Walden te trouwen. Omdat Walden negen jaar jonger is, meldt ze de burgerlijke stand dat ze in 1876 is geboren. Vanaf dat moment blijft ze dat jaar steevast als haar officiële geboortejaar opgeven. Pas na haar dood ontdekte een criticus dat ze zich haar leven lang voor iemand van zeven jaar jonger had uitgegeven.

(Dit spelen met gegevens, dit verdraaien en verfraaien van feiten is Lasker-Schüler ten voeten uit. Niet alleen in haar gedichten, ook in haar leven probeerde ze alles voortdurend naar haar hand te zetten. De waarheid lag, zoals wel vaker, in het midden. Misschien was ze wel op haar eerlijkst wanneer ze beweerde: ‘Ik ben twee, maar ook tweeduizend jaar oud.’)

Honger

Toen in 1912 ook haar tweede huwelijk sneuvelde, begon Lasker-Schülers leven steeds onthechter te raken. Ze trok van het ene pension naar het andere, werd een bekend gezicht in het Café des Westens, leed vaak honger en hegon bedelbrieven te schrijven. Op straat liep ze vaak onder balkons, bang dat haar overleden moeder vanuit de hemel haar armoedige kleding zou zien.

Halverwege 1912 werd ze verliefd op een dichtbundel, Morgue und andere Gedichte. De dichter van dat boek was Gottfried Benn, een 26-jarige patholoog-anatoom die in een Berlijns armenziekenhuis werkzaam was. De ellende die hij daar onder ogen had gekregen deed hem in één week tijd een spookachtig mooie dichtbundel schrijven.

‘Lang voordat ik hem kende,’ schreef Lasker-Schüler, ‘was ik zijn lezeres; zijn dichtbundel Morgue lag op mijn deken; gruwelijke kunstwonderen, doodsdromerij die contouren kreeg. Kwellingen sperren hun muil open en verstommen, kerkhoven wandelen de ziekenzalen binnen en schieten wortel voor de bedden van zware patiënten.’

En over de dichter van Morgue schreef ze: ‘Dr. Benn is half tijger, half havik en staat in de kelder van zijn ziekenhuis lijken open te snijden. Hij is stug en stevig, zacht en teerhartig.’

Maar jij kwam nooit met de avond -
Ik zat in mijn sterrenmantel.

Als er aan mijn huis geklopt werd
Was het mijn eigen hart.

Dat hangt nu aan elke deurpost,
Ook aan die van jou;

Tussen varens uitdovende vuurroos
In het bruin van de guirlande.

Voor jou verfde ik de hemel braamrood
Met mijn hartebloed.

Maar jij kwam nooit met de avond -
... Ik wachtte met schoenen van goud.

Dan huilde je om mij.
Bloedbeuken wakkeren
Strijdlustig mijn dromen aan.

Door duister kreupelhout
Moet ik gaan,
Door greppels en wateren.

Aldoor slaat er een wilde golf
Tegen mijn hart;
Innerlijke vijand.

O, was ik maar de wereld uit!
Maar ook ver daar vandaan
Dwaal ik, een flikkerlicht

Rond het graf van God.

's Nachts lig ik
Op je aangezicht.

Op de steppe van je lichaam
Plant ik ceders en amandelbomen.

Onvermoeibaar woel ik in je borst
Naar de gouden vreugden van de farao.

Maar je lippen zijn zwaar,
Mijn wonderen verlossen ze niet.

Hef toch je hemel van sneeuw
Van mijn ziel.

Je diamanten dromen
Snijden mijn aderen open.

Ik ben Jozef en draag een fraaie gordel
Om mijn bonte huid.

Het bange ruisen van mijn schelpen
Verblijdt je.

Maar je hart laat geen zeeën meer binnen.
O jij!

Vertaling Menno Wigman

[p. 15]

De woorden spreken voor zich, net als de geëxalteerde gedichten die ze voor hem begon te schrijven: Lasker-Schüler was verliefd. Zelf schreef de tien, maar in werkelijkheid zeventien jaar jongere kadaverkoning over haar dat ze ‘jongensachtig slank’ was, ‘kortgeknipte, pikzwarte haren’ had en ‘grote, levendige, ravezwarte ogen’. Omdat ze steevast extravagante kleding droeg en een grote voorliefde voor opzichtige nepsieraden had, kon je volgens Benn nooit met haar over straat lopen zonder dat iedereen haar stond aan te gapen.

Barbaar

Naar de ware aard van hun verhouding valt slechts te gissen (na een maand of wat wees Benn haar af) maar wat zich in Lasker-Schülers poëzie afspeelt blijft fascineren. Daarin figureert Benn als ‘de barbaar’, ‘de heiden’ en ‘Giselheer’. De toon van deze gedichten is uitgesproken lyrisch, vol hartstochtelijke liefdesverklaringen, bevreemdende metaforen en morbide stemmingswisselingen. Vaak ook is er sprake van ontreddering of jaloezie:

Ik roof bij nacht
De rozen van je mond
Opdat geen vrouwmens eruit drinkt,

schrijft ze ergens. En een paar regels verder: ‘Ik wil je wegberm zijn.’ Maar Benn antwoordt bits in een gedicht: ‘Niemand zal mijn wegberm zijn.’

Tekening: Giselheer (Gottfried Benn).
Deze tekening van Else Lasker-Schüler verscheen in Der Malik.

Toen in 1920 de beroemd geworden bloemlezing Menschheitsdämmerung verscheen, leek Lasker-Schülers naam voorgoed gevestigd. Als enige vrouw schitterde ze met haar expressieve, ogenschijnlijk ongepolijste gedichten tussen dichters als Georg Trakl, Jakob van Hoddis, Georg Heym en Gottfried Benn. Achterin de bloemlezing schreef ze over zichzelf: ‘Ik ben in Thebe (Egypte) geboren; ook kwam ik in Elberfeld, in het Rijnland, ter wereld. Ik ging tot mijn elfde naar school, werd Robinson, woonde vijf jaar in het Morgenland, en sinds die tijd vegeteer ik.’ Verder liet ze, als altijd, weten in 1876 te zijn geboren.

1920 was ook het jaar waarin het tienduizendste exemplaar van haar Gesammelte Gedichte (eerste druk 1917) verscheen. Hoewel Lasker-Schüler met Berlijn vergroeid leek, hield ze regelmatig voordrachten in andere steden, overal diepe indruk achterlatend. Ook in Wenen, Praag en Amsterdam bracht ze herhaaldelijk haar werk. In haar correspondentie wemelt het van buitenlandse dichtersnamen, waaronder ook Victor van Vriesland en Adriaan Roland Holst. Al in 1918 had Paul van Ostayen, die Lasker-Schüler in het Café des Westens had ontmoet, een - helaas wat zwak - gedicht op haar geschreven. Volgens Jan Campert was zij zonder meer ‘Duitschlands grootste dichteres’, en dan vooral vanwege haar ‘minneliederen’. Hij schreef dit aan de vooravond van een voordracht op 23 mei 1925 in een café aan het Amsterdamse Kleine-Gartmanplantsoen, waar ze overigens niet kwam opdagen.

IJzeren staaf

In 1932 ontving Lasker-Schüler de prestigieuze Kleistprijs voor haar poëzie. Nog geen jaar later werd ze op straat door een troep bruinhemden met een ijzeren staaf bewerkt. Hals over kop vluchtte ze naar Zwitserland, van waaruit ze in 1934 en 1937 twee maal een reis naar Jeruzalem maakte. ‘Ik heb geen rust,’ schreef ze over haar situatie, ‘altijd opgejaagd, geen thuis. Ik wou dat ik iemands kind was. En dat iemand mij naar alle speelgoedwinkels meenam en schommelpaarden, speelgoedberen, dozen vol huizen en boompjes en schapen en kippen voor mij kocht.’

Begin 1939 reisde ze voor de derde maal naar Jeruzalem. Hoewel ze vastbesloten was naar Zürich terug te keren, zou ze tot haar dood in Jeruzalem blijven. Daar verscheen in 1943 haar laatste bundel Mein blaues Klavier, waarvan het titelgedicht opent met de onvergetelijke regels:

Ich habe zu Hause ein blaues Klavier
Und kenne doch keine Note.

Op 22 januari 1945 overleed ze in een ziekenhuis, waarna ze op de Olijfberg werd begraven. In een bewogen necrologie noemde Benn haar ‘de grootste lyrische dichteres die Duitsland ooit gekend heeft’.