Arsenaal. Jaargang 6

[p. 3]

De Wandelende Jood
Het Meesterwerk van August Vermeylen

Wanneer ik als titel van deze bijdrage ‘De Wandelende Jood - het meesterwerk van August Vermeylen’ verkoos, dan lag het niet alleen in mijn bedoeling te pogen om een analyse en een situering van dit werk in de literatuur te bezorgen, maar ook om de aandacht te vragen voor het gehele oeuvre van Vermeylen. Ik durf dan ook hopen, dat deze bescheiden verhandeling over zijn meesterwerk de ‘grands seigneurs’ zou aanzetten om aan ons Vlaams lezend publiek één onzer grootste mensen in zijn ‘volledige’ grootheid af te schilderen.

Bij het verschijnen van Vermeylen in de Vlaamse literatuur zou ik eigenlijk van een keerpunt mogen gewagen, en niet alleen naar de vorm waarin hij zijn werk inkleedde, maar vooral naar de inhoud. Het klassiek geworden ‘More Brains’ van Meredith, dat door Vermeylen in alle toonaarden werd gepropageerd, is in dit verband van een alles-verklarende betekenis. Met het verschijnen in 1893 van het eerste nummer van ‘Van Nu en Straks’ onder leiding van Emmanuel de Bom, Cyriel Buysse, Prosper Van Langendonck en August Vermeylen, werd een periode van vernieuwing, van verruiming ingeluid.

Geheel het streven der Van Nu en Straksers was er op gericht terug diepere waarde in de literatuur ingang te doen vinden, weer hogere geestelijke problemen in de kunst, die totnogtoe laag terre-à-terre en hol rhetorisch had geklonken, te vermengen.

Het is treffend hoe die vernieuwing, die haar kultuurbodem aan Vermeylen te danken had zich al dadelijk manifesteerde in de meest diverse lagen van de kunstuiting. Zelfs sociologisch vond ze een weerklank in het tot stand komen van een nieuwe werkliedenpartij, die de belangen van een reeds lang onderdrukte bevolking ter harte nam, in het uitvaardigen van taalwetten, die het Vlaamse volk het bestaanrecht als volk, als natie moesten bijbrengen. Artistiek uitte het zich zowel in de muziek als in de plastische kunsten. Nieuwe thema's werden aangesneden, klassiekere inhoud werd verklankt, originaliteit, durf en jong enthousiasme waren de kenmerken van dit renovatie (ik zegde bijna renaissance) proces. Al dadelijk richtte zich de reactie tegen het afgezaagd en opgeschroefd, levens-

[p. 4]

vreemd romantisme en tegen het vertolken van de zuiver zinnelijke ontroeringen, zoals deze in Nederland door Kloos en in Vlaanderen door Pol de Mont werden vooropgesteld. Geheel het streven kenmerkte zich door het tasten naar een groter, dieper beleven en een weidse veelomvattende expressie. Echt en waar en groot zijn werden tegenover een wervel- en bodemloze literatuur gesteld.

Men heeft om principiële redenen Vermeylen's geest en kunst een beperktheid moeten aanwrijven. Inderdaad, Vermeylen was vrijdenker en is daardoor als een antipode van de christelijke geest te beschouwen. Maar toch zijn er m.i. weinig mensen die zo met de bovenzinnelijke idee geworsteld hebben als Vermeylen. Dr. K. Elebaers erkent dit ten andere toen hij schreef: ‘Hij bezat wel den zin van het mysterie, niet den zin van het bovennatuurlijke, en dat heeft hem gekortwiekt’... dat heeft hem gekortwiekt, ik begrijp deze uitlating als een consequente vaststelling van een gelovig mens.

Het ware de uiting van een kleingeestige houding moest ik mij, om een dergelijke conclusie warm maken. Ik moet integendeel erkennen, en Vermeylen zou m.i. niet anders gereageerd hebben, dat deze vaststelling van Dr. K. Elebaers, uit zijn christelijk standpunt, gerechtvaardigd en adequaat is.

Dr. K. Elebaers is ten andere zelf te diep in Vermeylen's werk doorgedrongen en heeft te veel eerbied voor zijn kunstenaarschap om zijn besluit als een gemeenplaats te beschouwen.

Zo kan ik dan overstappen naar het werk zelf, ‘De Wandelende Jood’.

Dit werk werd reeds door vele essayïsten getypeerd als een ‘philosophische roman’ (Marnix Gijsen), als ‘een wijsgerig gedicht in proza’ (Achilles Mussche), als een ‘symbolisch verhaal’, e.a.... Dit alles definieert een oeuvre, maar is toch eigenlijk van secundair belang. Hoofdzaak is, dat het een groot, een machtig werk, ja misschien wel hét meesterwerk is van het Nederlands proza.

Om het echter in zijn volledig aspect te begrijpen en de bruisende gisting van het ideëel gehalte aan te voelen, is het nodig het terug in zijn tijdsgebeuren, in het tijdperk van zijn conceptie te transfigureren. Niet, dat ‘De Wandelende Jood’ zijn waarde ontleent aan zijn groeiproces of slechts verdienste zou hebben als een precieus tijdsdocument, maar omdat bij analyse van het toenmalig gebeuren, de ‘volledige’ substantie van dit werk zou kunnen doorgrond worden. En juist omdat de uitstralingen van de kern zo divers en zo alles-bestrijkend zijn, wordt het opnemen ervan zo moeilijk.

De conceptie van het werk ontstond op het einde der

[p. 5]

vorige eeuw; het werd uitgewerkt tussen 1904 en 1905 en uitgegeven in 1906 (Vermeylen was toen 34 jaar).

Naar de vorm getuigde Vermeylen hierin van een meesterschap van stylistische voorstellingswijze en plastische uitbeeldingskracht. De taal waarin hij dit verhaal heeft uitgerafeld, de keuze van zijn poëtische en raak-typerende adjectieven hebben hem terecht de eretitel van ‘Meester van de formulering’, zoals Maurice Roelants hem eens noemde, doen verdienen. Bij dit vorm-facet van zijn werk kan ik echter niet blijven stilstaan. De grootheid ervan ligt in de inhoud, in de substantie.

Het werk ontstond in een tijd, waarin de grondvesten van geloof en wetenschap op hun vestingen sidderden. Het was een tijd waarin de mens, en meer bepaald de arbeider, overgelaten was aan de capricieuze wispelturigheid van de kapitalistische alleenheerser, een tijd van monsterachtige ontering van de hoogste waarden van de mens. Op een hoger plan vloeiden sociologie, philosophie en wetenschap, in strijd om heerschappij en verdrukking, door elkaar. Dit kluwen van wanordelijkheid en onstandvastigheid had echter weerom zijn terugslag op de mens, die physisch en materieel gepijnigd, radeloos naar de Eenheid en de Waarheid trachtte te grijpen en ook daar met de brandende olie van de twijfel overgoten werd. Niets had waarde, alles was aan de doem van het relativisme zijn tol verschuldigd.

De tijdgeest, om enkel in de overwinning van de zuiver materiële ellenden, in de beheersing van de materie door het menselijk vernuft, de redding van de mensheid te zien mondde uit in een sterk extremistische ideologie: het anarchisme, dat uiteengezet werd door Joseph Proudhon in zijn boek ‘Idée générale de la Révolution’. In het verbreken van alle staatkundig gezag zagen deze jongeren de redding.

Ook Vermeylen was in den beginne een aanhanger van deze richting. Later echter is hij van zijn te hevige ruitentikkerij tot een meer bezadigd ideaal teruggekeerd: het socialisme.

Het is in deze bewogen 19e eeuw dat twee representatieve werken ontstonden: in 1806 de ‘Oerfaust’ van Johann Wolfgang von Goethe en in 1883-1891 ‘Aldus sprak Zarathoestra’ van Friedrich Nietzsche. Ook in deze twee meesterwerken uit de wereldliteratuur zien we de mens tegenover het mysterie gesteld. Moe van alle aardse pluizen, suf, verdwaasd en doelloos horen we Faust de zinledigheid van al zijn vruchteloos zoeken belijden.

Dat is het tijdsbeeld van de mens: door cosmisch wereldaanvoelen en twijfel geobsedeerd, de twijfel dat niets zekerheid is in 't leven, dat niets een houvast biedt, dat alles relatief en niets absoluut is, dat alles aards en vergankelijk is. Wat

[p. 6]

restte hem nog dan zich overgeven aan de demonische hartstochten van het vlees....

Ook Zarathoestra weet, dat hoe meer ‘de mens opwaarts wil in de hoogte en in het licht, des te sterker streven zijn wortels naar de aarde, naar beneden, het donker, de diepte - het kwaad in’. Nietzsche berust echter niet. Hij weet, en dat is zijn ethische grondslag, dat ‘de mens iets is, dat overtroffen moet worden’. Hij wil het individu opvoeden tot Ubermens, een boven tijd en materie staand wezen.

Ook in ‘De Wandelende Jood’ tast Vermeylen naar de ontbolstering van deze problemen.

Ook hij doorloopt de gruwelen van de satanische en schroeiende twijfels om te reiken tot ‘zijn’ synthese: een mens onder de mensen, gelouterd en gestaald door en voor een ideaal.

In het eerste deel van het werk, ‘Ahasverus en de Nazarener’, schildert Vermeylen ons de ellende van zijn medemensen, die in de modder en de slaafse volgzaamheid verkwijnen. We voelen het rusteloos verzet in hem groeien.

En toch die twijfel dat ‘...niets waar of onwaar mag heten’, die tweespalt en zijn walg voor de onverschilligheid van de massa, die uit innerlijke lafheid, uit gemak- en genotzucht naar de afgrond wordt gevoerd, doet hem besluiten dat hij ‘...ineens (had) willen vergaan in een alles verbrijzelende daad...’; ‘...hij zou met wilde vreugd naar beneden donderen, of zich misschien aan de sterren vastklampen....’, Alles blijft echter zonder licht en hij is ‘alleen met zijn duisteren gloed brandend in hem’.

Ahasverus verlaat de mensen, ook in hen heeft hij geen geloof en betrouwen meer, ook zij bijten in zijn hart als een giftig zuur, ook zij hebben in hem het nutteloos vuur van hoop op de ontsluiering van het mysterie ontstoken, ook zij hebben hem de walg ingegoten... zijn doelloos dolen en zoeken. In het tweede deel ‘Ahasverus op weg naar de hel’, wordt het gruwelijke van dit materialistisch positivisme verder aan de kaak gesteld, ‘...hij wilde niet meer denken’.... ver weg zijn van dit zinledig bestaan, van de onnozele, gehoereerde samenleving. Hij wil weg van de belachelijke kleinzieligheid van de mensen die zich zelf vereren en 't overige voor gekheid beschimpen. Steeds dieper zinkt hij in die geïmproviseerde hel, een poel van dierlijke wellust, vleselijke geneugten, stompzinnige stoffelijkheid, laag-bij-de-grondse levenswijze. Hij kan slechts haten en vernielen.

De mens is slechts een ‘log dier’ waar men naar spuwt en dat zich niet eens verroert. Hij gaat en weet dat de mens

[p. 7]

in verdoving, in slemppartijen dit brandend innerlijk vuur niet lessen kan: ‘...'t bloed der geboorten vermengde zich met het bloed van den dood’. Zo komen we tot zijn gepassioneerd avontuur met de zeemeermin, dat ons in zijn lugubere ontknoping doet denken aan het rauw gedicht van Charles Baudelaire, ‘Les Métamorphoses du Vampire’. Onvoldaan wordt hij na de zinnelijke bevrediging achtergelaten als een steeds hongerend beest - ‘omne animal post coïtum triste’ (deze gedachte heeft Vermeylen verder uitgewerkt in zijn roman ‘Twee Vrienden’).

Het derde deel brengt ons ‘Ahasverus op weg naar den Hemel’. Uitgeput ligt hij ter aard, gebroken. Zo vindt hem een heremiet, die hem zal verzorgen en in de rust naar God zal leren schouwen.

In deze mystische atmosfeer, waarin de verduldige kluizenaar leeft en bidt, weet hij ‘dat hij niet meer haten kon, dat zijn hoogmoed gebroken was, en hij voelde dat als de zoete, zoete pijn van een wonde....’.

In die pastorale rust ‘...op een kale hoogte, van waar men, over de kruinen kijkend, al de bosschen zich uitstrekken zag als groote golvingen, die eindelijk ineenliepen en steeds blauwer werden tot aan de purpere verte, waar de zon in dood ging’ laait toch weer zijn jachtig branden op. Voor de heremiet is alles droom, alleen God is de grote alomvattende waarheid, waaraan iedere droom reeds zijn relatief bestaansrecht ontleent. Ahasverus twijfelt weer, hij voelt dat ‘hetgeen daar in hem brandde, eeuwig brandde, helaas geen droom was’. Hij zoekt het Ene... ‘Maar... als het niet bestond?...’

En toch, niettegenstaande zijn wanhoop, weet hij dat bij de heremiet ‘een zekerheid was, die hij niet begreep, maar toch onderging’. Het is dit begrijpen, dat Vermeylen toeliet om door te dringen tot de kleinste bijzonderheden van het mysticisme. Zo heeft hij Dante en Ruusbroec aangevoeld en begrepen.

Laat ik echter bij Ahasverus blijven. Na een bijna mystische vlucht ontmoet hij echt-waarachtig levende mensen en er komt een begeerte op in hem naar.... een hamelbout. Ook hij is toch slechts een mens. En van hieruit blikt hij terug naar de aarde. ‘Maar van beneden, waar de ziekte was en de stank, de strijd van hoop en wanhoop, het zoeken zonder eind, de menschensmart en de menschenliefde, sloeg een gehuil op lijk het rumoer van een hoogtij’; ‘...en met gestrekte armen stortte hij naar beneden, naar het leed en de onzekere schemering, vermaledijd, verscheurd, maar geheel open van liefde’. Ook hij gelooft weer... in de mensen.

[p. 8]

Het vierde en laatste deel, ‘Ahasverus onder de menschen’, schreef Vermeylen als een typisch bonkige Noorderling. Het is als het losbarsten van een Grieg-suite: temperamentvol, met openscheurende, woeste, onbedwingbare levenswil, hoekig en fors als dooraderd van de oerinstincten.

Hij ziet deze aarde weer met een ‘wereldadem (die) er doorvoer, met een reuk van mos en rotte blaren en lauwdoorzopen aarde, een reuk van ontbinding en dood en van komende lente’.

Hij wordt een mens vol opstandigheid en toch teder, die voor een kind, dat aan de moederborst het leven zuigt zijn verzet voelt breken en hem een traan ontfutselt voor 't eeuwig wonder: Leven.

Ahasverus berust nu en gaat aan de arbeid. Zijn leven heeft hij aan de jaarlijkse wenteling van het natuurgebeuren aangepast. Wel brandt in hem nog steeds een verzet, maar nu in het kader van een algemeen-menselijk decorum. ‘En hij dacht daarbij aan het pijltje tarwe, dat zo geduldig groeit, als ware 't de wijsheid zelve’.

Hij werkt en verheerlijkt dit woeste zwoegen. Het is echter geen stijve, opgeschroefde, levens- en gevoelsvreemde verheerlijking, maar de sobere, sonore erkenning van een innerlijke noodzakelijkheid van de mens - ‘...hij kende weer de vreugd van de warme lichaamsdaad.....’

Nog tiert hij voor een schoner bestaan. Met Boschiaanse, Bruegheliaanse vizie schildert hij een hoop stakkers die de armen uit hun modderige afgrond steken en kermen en hij schreeuwt: ‘Jongens!.... We moeten weten wat we doen! En dan allemaal gelijk, als één man!....’

Dat is Vermeylen, de strijdersnatuur, vol geloof omdat hij streed voor een rechtvaardige zaak, doelbewust, zeker, zonder omhaal en franjesachtige gemeenplaatsen... zonder omzien... recht door zee.

Zonder vooroordelen, hij, de Vlaming die streed om Europeeër, om wereldburger te worden, om uit te groeien boven de kleinzielige ‘ik’-heid tot het subliemer gevoel van samenhorigheid in de uiteindelijke zege.

Ahasverus gaat het leven in - naast zich de vrouw, als symbool van zijn volledig mens-zijn; in het hart de hoop op een schoner, menselijker wereld.

‘....zo gaan ze nog, en wat eens de laatste hoogte en het eind van den weg zal zijn, kan gelukkig niemand vertellen’.

Rik Lanckrock.