Arsenaal. Jaargang 6

[p. 9]

A. Vermeylen als Essayist

Al is het wellicht te vroeg om reeds met zekerheid en volledig afstand te nemen tegenover een figuur als Vermeylen, wiens geestelijke werking nog niet weggeëbd is uit ons geestesleven, toch is de tijd gekomen om in die richting reeds een eerste poging te wagen. Mits een inspanning tot een steeds moeilijke objectiviteit en mits een inspanning tot een soms even moeilijke rechtvaardigheid, kan ons zulke poging slechts ten goede komen.

Welnu: laat ik u van meet af aan zeggen dat Vermeylens essayistisch proza, waarmee ik me hier uitsluitend heb in te laten, m.i. overschat wordt. Met dat essayistisch proza bedoel ik de ‘Verzamelde Opstellen’, ‘Beschouwingen’ en ‘Van Gezelle tot Timmermans’.

Toen Vermeylen op het toneel verscheen bezat de Vlaamse Beweging geen leidende figuur, wiens invloed in grotere kring een werkelijkheid was. De romantische visie der vroegere leiders, indien ze van kracht was gebleven, had haar naïefheid en onvolledigheid niet lang meer kunnen verbergen. Pol De Mont, die een tijdje meende de teugels te mogen in handen nemen, bleek te wispelturig en miste nog realiteitszin. Prosper Van Langendonck had het misschien kunnen worden, maar hij vond de innerlijke energie niet om de ban van zijn tragisch lot te doorbreken. Dan zou Vermeylen verschijnen. En hij was het, die, na een korte anarchistische inzet, weldra de hoedanigheden bleek te bezitten, die van hem de leidende figuur hebben gemaakt, die wij allen kennen. Hij bezat wèl de standvastigheid die De Mont ontbrak, de energie, die Van Langendonck niet kon behouden, en tevens bezat hij het scherpe oog, de overschouwende blik, en dit alles was bij hem verenigd in het streng maar helder evenwicht ener sterke persoonlijkheid. In de geschiedenis der Vlaamse Beweging is hij de eerste karaktermens, de eerste ‘vent’ geweest met meer dan eenzijdige eigenschappen, de eerste persoonlijkheid met een synthetische visie van meer dan locale of alleen maar literaire kleur. Hij was de eerste om het Vlaamse vraagstuk in zijn geheel te stellen en om op literair gebied Europees te denken zonder zijn eigenheid op te geven. Op een ogenblik dat wij geestelijk nog maar adolescenten waren, was Vermeylen de eerste onder ons die geestelijk rijp bleek te zijn. Daarom vonden wij zijn verschijning iets buitengewoons, iets superieurs, daar waar men ze, in een normaal land, slechts normaal zou gevonden hebben. In het land der eenogen is de normaal ziende koning. Wanneer

[p. 10]

wij allen in dit land, normaal-zienden zullen geworden zijn, moet Vermeylen voor ons een normaal verschijnsel worden en kan hij niet langer voor de superieure mens doorgaan, zoals het thans nog het geval is. Alleen zullen we er bijvoegen dat bij, historisch gezien, relatief dus, wèl op een zeker ogenblik der Vlaamse Beweging aan zijn tijdgenoten als superieur is verschenen.

Indien wij nu met onze, naar ik hoop, normaal wordende ogen Vermeylens essayistisch proza onderzoeken, dan komen we tot bevindingen die ik als volgt zou willen formuleren:

Ten eerste vindt men er een aantal opstellen, die hun belang ontleenden aan de actualiteit en die ons thans niet meer of nog maar matig kunnen boeien. Mettertijd zal de omvang dezer verouderde gedeelten aangroeien. Dit is normaal en hoeft ons niet langer bezig te houden.

Ten tweede vinden we een aantal opstellen en passages, die ons op dit ogenblik nog van meer algemeen belang toeschijnen, zoals bv. de bekende verhandeling over Kunst en Moraal, zijn ideeën over de Romantiek e.d.m. Ook in deze goede gedeelten vind ik Vermeylen nergens oorspronkelijk of superieur. In Vlaanderen mogen deze opstellen ophef gemaakt hebben, Vermeylen drukte er nochtans slechts heel gewone verworvenheden der Europese gedachte zijner dagen in uit. Van deze gedachtenstromingen was hij op de hoogte, hij had ze maar in zijn eigen stijl in het Nederlands over te zetten om hier als bizonder diepzinnig denker door te gaan. Vermeylen gaat daarbij het bestek der kroniek niet te buiten. Wie zijn gedachte wil kennen kan ze uit stukken en brokken trachten op te maken, en ik geloof niet ver van de waarheid te zijn indien ik beweer dat hij er een trouwe weerklank zal in vinden der Europese gedachte uit die dagen. Geen bijdrage tot die gedachte, al was het maar een aanvullende bijdrage, doch een spiegel, en, gelukkig, een reactie op onze achterlijke Vlaamse toestanden vanaf deze (betrekkelijke) hoogvlakte. In deze laatste verhouding moet men, naar mijn mening, Vermeylens oorspronkelijkheid zoeken. Doch eer ik daartoe overga wens ik nog een andere soort waarden aan te stippen, die in zijn werk te vinden zijn. Op menige plaats in dit werk staan we voor een mens wiens geestelijke houding ons eerbied inboezemt en nog bevruchtend in ons kan nawerken. Niet zozeer wàt hij was heeft van Vermeylen zulke belangrijke figuur gemaakt, doch veeleer de wijze waarop hij het was.

In schier alles wat hij schrijft is de fundamentele houding die hij aanneemt, is de richting die zijn geest uitgaat een zoeken naar synthese. Het is hem een behoefte en het beantwoordt aan

[p. 11]

de structuur van zijn persoonlijkheid. Het is de vorm van zijn innigste drang naar kennis. Overal tracht hij in de verschijnselen de grote lijnen, de hoofdzaak te ontwaren, om ze, in het bezit van hun kernprincipe, te beheersen en grondig in hun samenhang te begrijpen. Deze ontdekkingstocht, nu langs inductieve dan langs deductieve wegen, kunnen we overal op de voet volgen en hij schenkt ook leven en beweging aan zijn geschriften. Deze zijn de boeiende demonstratie ener stevige methode.

Verdraagzaamheid kunnen we bij Vermeylen ook leren: ernstig en geboeid pogen om zich in de wereld van andersdenkenden in te leven. Doch verdraagzaamheid zonder verblinding noch goedzakkigheid.

Werkelijkheidszin kunnen we bij Vermeylen eveneens leren. Waar het om de mens gaat en zijn problemen, oreert hij nooit over abstracties, maar steeds is hij er bekommerd om de mens zoals hij in levenden lijve is: de boer, de werkman, de man in de straat, niet uit het oog te verliezen. Er bront zonder onderbreken een angst in hem te theoriseren en door onvruchtbare beschouwingen in de lucht de werkelijkheden te vergeten.

Opbouwend, positief werken kunnen we bij Vermeylen nog leren. Afbreken kan nodig zijn, en waar het hem nodig schijnt aarzelt hij niet het te doen. Doch de grondslag van zijn geest is ingesteld op verwezenlijken, op tot stand brengen, op vooruitstrevende activiteit.

Tenslotte kan hier nog aangestipt worden dat Vermeylens proza stijl heeft. Klaarheid, kernachtigheid, zelfzekerheid en breedheid van vlucht lijken me zijn hoofdkenmerken.

Door zulke eigenschappen, waarvan de lijst ongetwijfeld nog kan aangevuld worden, door de werking van deze eigenschappen kan Vermeylen zeker nog boeien, invloed uitoefenen en bevruchten. U zult echter met mij moeten bekennen dat deze eigenschappen niets buitengewoons vertegenwoordigen. We vinden ze in de vier hoeken van de wereld bij talrijke mensen aanwezig en moest Vermeylen, zoals hij thans is, een Frans auteur geweest zijn, dan zou hij een verdiende maar niet buitengewone waardering genoten hebben. Wanneer wij eens ‘Europeeërs’ zullen geworden zijn, zullen we voor de intrensieke waarde van zijn essayistisch werk dezelfde, niet buitengewone waardering overhouden. Veel groter echter zal ons, ook dan nog, zijn historische waarde toeschijnen.

Wij kunnen ons op dit ogenblik wèl nog een idee vormen van de kracht waarmee hij de Vlaamse lezer van vóór 14-18 moet geboeid hebben, nl. wanneer we zijn opstellen lezen over de Vlaamse Beweging en over de stand van de Vlaamse literatuur. Door de stilstand, zelfs de achteruitgang van een ge-

[p. 12]

deelte der Vlaamse Beweging tussen de twee oorlogen, door de uiteraard langzame ontwikkeling van literaire groeiprocessen is hij hier voor een belangrijk deel nog volop actueel. Zijn Kritiek der Vlaamse Beweging kunnen we nog met vrucht lezen, zijn wekroep om More Brains heeft nog lang niet uitgediend. Het zijn dan ook die opstellen, die eens alleen nog historische documenten zullen zijn, die de lezer van vandaag nog het sterkst kunnen meeslepen. Klaar bewijs dat het de leidinggevende figuur, dat het de ‘mens’ Vermeylen is die boven de andere aspecten zijner persoonlijkheid uitsteekt. Zolang Vermeylen op zekere punten nog deze rol van geestelijk leider zal vervullen, zal zijn weldoende invloed de beoordeling vertroebelen en bestaat er kans tot een steeds lichter wordende overschatting. Eerst daarna zullen we de balans te zijnen opzichte definitief kunnen opmaken.

Dan moet, zo dunkt me, blijken dat naast een zekere, thans licht overschatte positieve waarde, zijn hoofdverdienste gelegen is in de belangrijke historische rol, die hij, binnen de ontwikkelingsgeschiedenis van ons volksdeel, heeft vervuld.

Erik van Ruysbeek.