Arsenaal. Jaargang 5

[p. 31]

Still More Brains

Na de lectuur van meesterwerken als ‘Le Rouge et le Noir’ en ‘La Chartreuse de Parme’ vraag ik me weer eens af wat ik er uit onze romanproductie zou kunnen tegenover plaatsen. En ik vind niets. Het feit dat ik me zoiets afvraag is reeds symptomatisch - ik beeld me even in: zou een Engelsman ook aanstonds die vraag stellen? - doch dat ik me die vraag ‘weer’ eens heb gesteld wijst op een nog veel ellendigere toestand. Er kleeft iets ziekelijks aan. Alsof een phobie aan de grondslag ervan lag.

Het is echter een feit dat we geen grote romankunst bezitten. De doorsnee Vlaamse romanschrijver laboreert op dit ogenblik nog vlijtig op de schoolbanken, en al bezitten we in ‘Joachim’ en een paar andere werken enkele lichtpunten, toch zijn we, globaal genomen, nog nergens. Een vluchtige kijk op de productie, alleen maar van Fransen en Angelsaksers toont dit overduidelijk aan, en als we de vermetelheid zo ver drijven ook het verleden in de vergelijking te betrekken, zinken we gewoonweg in het niet.

Maar laten we het verleden rusten. Stelt men zich voor, dat de Vlaming op dit ogenblik in staat zou zijn een boek te schrijven als ‘Time must have a Stop’? Het antwoord is niet twijfelachtig. In het Engels en het Frans worden op dit ogenblik spelenderwijs, door tweede- en zelfs derderangschrijvers romans geschreven die gerust de vergelijking kunnen doorstaan met de producten die wij met vreugde als een vooruitgang en een aanwinst in onze letteren begroeten. Het publiek vergist zich niet zodanig wanner het Franse of Engelse boeken verkiest boven Vlaamse. Doch de Vlaamse schrijver vertoont een neiging om elke koelbloedige confrontatie met dit feit te ontwijken. Het is gemakkelijker.

Een voorbeeld. In hoeveel Vlaamse romans vindt men bv. de verfijnde hoogstaande conversatie, teken van hogere cultuur, over politieke, philosophische, morele of culturele onderwerpen, zoals men die vindt bij een Huxley? Nergens. Ten eerste, de Vlaming heeft hierover nog geen gevormde mening, en is in het gunstigste geval alleen bekwaam zulke conversatie te volgen, maar hoegenaamd niet in staat er wezenlijk deel aan te nemen met enige kans op het slaan van een behoorlijke figuur. Ten tweede is hij over het algemeen ook niet bekwaam een natuurlijke conversatietoon over ietwat verhevener of abstracte onderwerpen te vatten. Indien hij hiertoe toch een loffelijke poging aanwendt, dan klinkt alles schools, gemaniëreerd en even on-

[p. 32]

natuurlijk genoeg om alle effect te missen. Juist wanneer de jonge man ‘groot’ wil doen voelt men het duidelijkst dat hij het nog niet is en glimlacht men. Hoe zouden wij er trouwens in slagen een hoogstaande gedachtenwisseling neer te schrijven, daar waar er in het Vlaamse maatschappelijke omgangsleven schier geen voorbeelden van voorhanden zijn? We hebben geen hoogstaande conversatie-traditie, we hebben geen beschaafde conversatie-stijl, we hebben in de dagelijkse omgang slechts sporadisch zulke verfijnde vormen. Hoe zouden we ze in een boek anders dan onbeholpen tastend of navolgend kunnen creëren? We zullen moeten wachten op het ontstaan van een Vlaamse intelligentia met beschaafde traditionele omgangsvormen, i.a.w. met een eigen ‘stijl’.

Een ander voorbeeld. Waar vindt men in een Vlaamse roman een machtige en diepe ontleding der hogere kringen, zoals bv. in het tweede deel van ‘Le Rouge et le Noir’ of ‘La Chartreuse’, met erop geënt ontleding en critiek van de ganse maatschappij en maatschappelijke idealen van een tijdperk? Men zou lang zoeken, omdat de Vlaming in het verleden tot deze kringen geen toegang had. Wat hierover, historisch gezien, ook te zeggen valt, het is een feit dat het voor de doorsnee Vlaamse schrijver vooralsnog een volledig onbekend gebied is. Door dit voorbeeld begint men reeds duidelijk te onderscheiden, dat we niet met een zuiver litterair probleem te doen hebben.

Doch de doorsnee Vlaming schijnt, en dit is erger, maar heel weinig intellectuele behoeften te hebben. Hij heeft niet alleen ‘lack of brains’ maar hij heeft in een niet onaanzienlijke mate lak AAN ‘brains’. Hoeveel Vlamingen interesseren zich voor wijsgerige vraagstukken en stromingen? Hoeveel zijn er wie de zin van de geschiedenis, de ontwikkeling van de beschavingen en dgl. enig belang inboezemt? Waar passioneert men zich bij ons voor geestesproblemen? Ik ken er velen, niet het minst ‘intellectuelen’, die voor deze vragen minachtend de schouders ophalen. Ik heb me soms zelfs afgevraagd of de Vlaming nog wel wenste een beschaafd mens te zijn. Ik zal me wachten te veralgemenen, doch ik ken er die ook voor dit woord de schouders ophalen en een vijandige houding ten toon spreiden. Iets als zelfmoord uit moedwil. Doch zonder zover te willen gaan: het is een feit dat de doorsnee ontwikkelde Vlaming nog aardig achteruit staat bij zijn collega's uit, laten we zeggen Frankrijk en Engeland. Peilhoogte kan men met alle gemak nemen in kranten en tijdschriften, onder het driedubbel oogpunt van gehalte, omvang en aantal. Wie ontnuchterd wil worden moet dit middel maar eens beproeven.

Dit algemeen gebrek aan intellectuele traditie impliceert

[p. 33]

een gebrek aan algemene kennis van de wereld, aan geestelijke achtergrond, aan geestelijke substantie. Wanneer zich op dit vacuum een romanschepping komt plaatsen, zelfs ingegeven door authentiek kunstinstinct, blijft aan de grondgeledingen ervan een leegte bestaan, een hiatussen-complex, dat door niets kan gecompenseerd worden en voor de roman, die genuanceerde en liefst volledige levensprojectie is, van essentieel belang is. Het is toch evident dat wie deze volledige levensaanvoeling niet bezit noch deze verhevenste synthetische vormen van levenskennis, nooit in staat zal zijn algemene of algehele menselijke belangstelling te verwekken. En zeker zal hij nooit kunnen gerekend worden bij de denkende elite van het mensdom. Vooral in de letterkunde en binnen de letterkunde vooral in het proza betekent zulke leemte een onoverkoombare handicap. We hebben in de loop der tijden veel schilders met wereldfaam voortgebracht, doch stel in het buitenland maar een enquête in naar onze prozaschrijvers! Het argument van de geringe uitstraling van het Nederlands wordt ingegeven door vrome struisvogelpolitiek. Zie bv. Skandinavië. Zie de rol van een Ibsen, Strindberg, Kierkegaard. Zie onze eigen Ruusbroek. (Want we moeten hoger viseren dan het commerciële en volkse succes van een Gulbranssen) De geest waait waar hij wil en breekt tenslotte overal door. Alleen waar gebrek aan geest heerst is er geen kans tot doorbraak. De wekroep van Vermeylen is actueler dan ooit. We zijn sedertdien wel een paar sporten hoger geklommen, en hierom ere wie ere toekomt, doch niettemin staan we nog altijd met het gros onzer effectieven tamelijk naar beneden op de ladder.

We staan nu ver genoeg in onze materiële en sociale ontvoogdingsstrijd, en, alhoewel we de versteviging van deze onvervangbare basis niet uit het oog mogen verliezen, wordt het met de dag meer en meer tijd dat we geleidelijk aan onze geestelijke belangstelling in alle richtingen de wereld insturen. Het onderwijs in al zijn vormen heeft hier een onschatbare rol te vervullen. Tal van andere instanties kunnen een hand toesteken. Doch uiteindelijk moet het uit onszelf groeien. Indien de wekroep ‘more brains’ gericht werd tot mensen die er geen aanleg voor bezitten, zal alle artificieel gehits slechts misbaksels voortbrengen. Doch ik betwijfel of de plastische natuur van de Vlaming zich verzet tegen het aankweken van ‘brains’. Hoevelen zijn er in ons verleden niet opgestaan die ze bereikten via de Franse cultuur? Volgens de logica moeten we in staat zijn in de toekomst veel meer te bereiken langs de wegen van onze eigen geestesstructuur. En een flinke dosis Franse geest kan hierbij alleen maar een prikkelende en levenswekkende uit-

[p. 34]

werking hebben. Ik beschouw zelfs het wagenwijd openwerpen van onze grenzen en een brede contactname met het beste uit het buitenland als een onmisbare aanvankelijke saneringskuur voor onze zelfgenoegzame eigenwijsheid. Terwijl de osmose zich voltrekt zullen de eigen krachten dan maar sterk genoeg moeten blijken. Wie leeft zal zien.

Erik van Ruysbeek