Arsenaal. Jaargang 4

[p. 19]

De Verzetslyriek in Nederland gedurende de afgelopen oorlogsjaren

Na een vredesperiode van ruim honderd jaar werd op 10 Mei '40 Nederland opnieuw gewikkeld in een oorlog, die zonder enige twijfel een van de meest tragische episodes uit de wereldgeschiedenis zou worden. Deze oorlog, welke een vervolg op de eerste wereldoorlog genoemd kan worden, beperkte zich niet tot de strijdende legers, maar werd gevoerd door de volkeren. De nieuwe strijdwijze, die reeds in 1914 haar oorsprong had gevonden eiste de volledige inzet van het gehele volk, een inzet, die millioenen slachtoffers zou kosten, een inzet ook, die elk individu onmiddellijk bij het sinistere krijgsbedrijf betrok. Zo eiste ook deze tweede wereldoorlog van het Nederlandse volk, dat zijn vrijheid in een tachtigjarige strijd had veroverd en deze vrijheid tegen geen enkele prijs wilde afstaan, een volledig opgaan in het chaotisch gebeuren. Het Nederlandse volk heeft, als zovele andere volkeren, deze eis begrepen en zijn vrijheid verdedigd in de vrije wereld, strijdend in de geallieerde legers, in het bezette vaderland, strijdend in het verzet. Het behoeft geen betoog, dat deze strijd om de vrijheid en onafhankelijkheid van het land, deze strijd om het behoud van de Christelijke beschaving, haar neerslag vond in de literatuur, zoals eens, nu drie honderd jaren geleden in de geuzenlyriek.

Het is begrijpelijk, dat er een grote overeenkomst bestaat tussen de Geuzenlyriek van de tachtigjarige oorlog en de verzetspoëzie der afgelopen oorlogsjaren. Immers, uit beide spreekt het van verontwaardiging verkropt en het door de tyrannie strijdlustig geworden gemoed, de taal van lijden en verdriet. Uit beide spreekt de wil om zich te verzetten in een strijd om het dierbaarste, wat hij heeft te verdedigen, in een strijd om het bestaan, dat de man zich in jaren heeft opgebouwd. Een onzer jongere dichters die in deze strijd het leven liet, n.l. Jan Campert legt daarvan getuigenis af in zijn ‘Ballade van de Achttien Doden.’:

‘...... O, lieflijkheid van lucht en land
van Hollands vrije kust -
Eens door de vijand overmand,
vind ik geen uur meer rust;
Wat kan een man, oprecht en trouw,
nog doen in zulk een tijd?
Hij kust zijn kind. Hij kust zijn vrouw
en strijdt de ijdele strijd.’

Ondanks het feit, dat zowel aan de Geuzenlyriek als aan de hedendaagse verzetspoëzie op de eerste plaats de geest van

[p. 20]

verzet en strijd ten grondslag ligt, bestaat er een diepgaand verschil tussen deze beide verzetsuitingen, een verschil, dat samenhangt met de veranderde mentaliteit van het Nederlandse volk, een verschil ook, dat veroorzaakt wordt door de veranderde tijdsomstandigheden. In de jaren van de Tachtigjarige vrijheidsstrijd immers werd door het Oranje-gezinde, Noord-Nederlandse volksdeel, dat voor een groot gedeelte de Calvinistische godsdient was toegedaan, Spanje en zijn gehate tyrannie maar al te graag vereenzelvigd met het Katholicisme. Voor alles droeg de strijd een godsdienstig karakter en werd zij gestreden door vrijwel onverdraagzame geesten. Wij behoeven daarvoor slechts te herinneren aan Marnix van St. Aldegonde's: ‘Biënkorf der Heilighe Roomsche Kercke’, een heftige en scherpe satyre op de toenmalige Katholieke Kerk en daarnaast de Refereinen van Anna Byns, met haar scherpe uitvallen tegen Luther. De moderne verzetspoëzie richt haar aanval daarentegen tegen de bedreiger van de gehele Christenheid en haar beschaving. De aanval der barbaren had het begrepen op het gehele Christendom en verenigde aldus Katholiek en Protestant in een gezamenlijke strijd tegen de opkomende vloed van dwingelandy en goddeloosheid.

Anderzijds kenmerkt zich de moderne verzetspoëzie doordat zij litterair meestal van hogere waarde is dan het geuzenlied. Dit hangt m.i. nauw samen met een verschijnsel, dat wij alom waarnemen op dit ogenblik in de kunst: de poëzie is niet meer geschreven voor heel het volk, zoals eens, toen zij metterdaad eenieder aansprak. Men zong in die dagen de poëzie, het waren liederen, in dit geval dus speciaal: Geuzenliederen. Ondanks het feit echter, dat de moderne verzetslyriek hoger gekwalificeerd moet worden dan de Rederykersverzen der 16e eeuw, moet mij van het hart, dat slechts weinige dezer verzen de naam poëzie werkelijk verdienen en als zodanig de tijd zullen weerstaan. Zeker, wij ervaren daarin het diepe gevoel en de geest van fiere zelfbewustheid, welke de dichter bezat en als zodanig zullen zij de stille getuigen blijven van de geest van verzet, waarvan het Nederlandse volk was bezield, maar werkelijke poëzie vraagt meer dan dat. Wij kunnen gerust zeggen, dat in ruim 75 % nagenoeg geen litterair werk mag worden gezien. Een gedeeltelijke verklaring hiervan vindt men wellicht in het feit, dat de verzets ‘dichter’ meestal gewone mensen uit het dagelijks leven waren, mensen, wier gemoed boordevol was van het lijden en de ellende en die behoefte voelden dit gemoed te luchten in verzen. Buiten de dichters, die reeds vôôr de oorlog een rol speelden in het letterkundig leven, treffen wij enkele nieuwe figuren aan, die door hun werk bewezen hebben de naam van dichter waardig te zijn, maar het merendeel kwam niet uit boven vaak ontroerende, een enkele maal aangrijpende

[p. 21]

verzen, zonder veel litteraire waarde. Men begrijpe ons echter niet verkeerd: Om deze dingen ging het tijdens de bezettingsperiode niet, men zocht niet naar het litterair volmaakte vers, maar men wilde scheppingen, die door hun inhoud getuigenis aflegden van de geest van het volk. De grote fout werd gemaakt, toen na de oorlog ook deze mensen aanspraak gingen maken op de naam dichter en meenden na het succes van hun verzetsverzen (om geheel andere dan litteraire redenen) dank zij een zeer gunstig werkende illegale pers, op eenzelfde voet te kunnen voortgaan en nu ook bundeltjes verzen te mogen geven. Men begrijpt, dat het verzet van de Nederlandse letterkundige wereld hiertegen was gericht.

Een van de meest aangrijpende verzetsverzen blijft voor mij nog altijd het sonnet van de reeds eerder genoemde Jan Campert ‘Rebel, mijn hart’, dat zowel op litterair gebied als tijdsgedicht zijn weerga in de moderne verzetspoëzie niet vindt.

Rebel, mijn hart

Rebel, mijn hart, gekerkerd en geknecht,
die aan de tralies van de al-dag rukt,
wees om uw tijd-lijk lot geenszins bedrukt,
al zijn de kluisters hard, de muren hecht.
Want in de aanvang is het u voorzegd,
dat het aan enkelen steeds is gelukt
het juk te breken, dat hun schouders drukt;
laat dus niet af, maar vecht en vecht en vecht...

Breek uit en blaas de dove sintels aan,
die zijn verdoken onder 't rokend puin;
vaar stormgelijk over de lage tuin,
die Holland heet; sla dood-lijk toe en snel,
opdat het kwaad schrikk'lijk zal ondergaan,
o, hart, mijn hart, o, bloedrode rebel.

(Uit: Sonnetten voor Cynara)

Op 1 April 1944 verscheen onder redactie van Han Hoekstra, J.H. de Groot en Hablo Kool de belangrijker bundel: ‘Het Vrij Nederlands Liedboek’. Hierin waren allerlei verzetsverzen opgenomen, zowel van Katholieke als van Protestantse dichters. Tevoren was reeds, in 1941 onder redactie van de Protestantse dichters J.H. de Groot, Gerrit Kamphuis en H.v. Randwyk, de eerste bundel verzetsliteratuur uitgegeven onder de minder gelukkige titel: ‘Het Nieuw Geuzenliedboek’; minder gelukkig, zeg ik, omdat de titel eigenlijk zou moeten luiden: ‘Eerste vervolg op het Geuzenliedboek’, omdat de moderne verzen een

[p. 22]

geheel ander karakter dragen dan de verzen uit het oude Geuzenliedboek, zoals reeds gezegd in het geheel geen liederen waren.

De uitgeverij van nagenoeg alle ondergronds en illegaal werk was de door twee Utrechtse studenten tijdens de bezetting opgerichte ‘Bezige Bij’. Het doel dezer uitgeverij was alle werk, om zijn strijd tegen de bezetter, of om het feit, dat b.v. de schrijver geen lid was van de Kultuurkamer, uit te geven. Tevens verzorgde zij herdrukken van werken, die reeds vôôr de oorlog waren verschenen en die wegens papierschaarste of om persoonlijke redenen jegens de auteur door de Kultuurkamer verboden waren.

Naast deze grote uitgeverij hadden ook particulieren eigen, meest handdrukkerijen. B.v. de Groningse ‘Blauwe Schuit’ van H.N. Werkman en die van de Heer Asselbergs te Breda.

Het ligt in de bedoeling om de gehele, tot nu toe bekende verzetspoëzie, zoals die tijdens de bezetting in geschrift en pamflet werd gepubliceerd, in twee delen uit te geven onder de titel: ‘Het Nieuw Nederlands Liedboek’.

Wat nu de betekenis betreft van de moderne verzetspoëzie, mogen wij zeggen, dat de kalme rust, die vôôr de oorlog over de Nederlandse Parnassus lag door de verzetsliteratuur heftig is verstoord. Er is een zekere neiging waar te nemen, die het mogelijk maakt, dat de poëzie weer een ruimere belangstellingsspheer gaat vinden. De verzetspoëzie heeft de aandacht der dichters afgeleid van het alledaagse en opgestuwd naar het grootse, het heroïsche. Er is in de Nederlandse poëzie een kentering ten goede waar te nemen, een kentering, die naar ik meen reeds in de verzetspoëzie haar oorsprong vond.

Jan van de Ven