Arsenaal. Jaargang 4

[p. 40]

Een Oproep tot de Elite
‘Met de Rug tegen de Muur’ door Marcel Van Bouwel

Er zal wel niemand te vinden zijn die durft ontkennen dat wij in een tijd van gewetenloosheid, cultuurloosheid, ziekelijkheid, radeloosheid en modern barbarisme leven, tenzij dan misschien de agitators die door hun laagmenselijke practijken medewerken om de mensheid in het verderf te storten.

Iedereen voelt dagelijks aan den lijve en aan de geest de nefaste gevolgen van de kwalen van deze tijd. Zeker, in alle tijden liep de mens gedrukt onder de lasten van een door hem zelf opgebouwde maatschappij, maar nooit hadden die kwalen dergelijke proporties aangenomen dat ze het bestaan van het mensdom zelf bedreigden.

In onze eeuw is alles mogelijk, zelfs de vernietiging van de mens door de mens en hij die de ontzaglijke tragiek van deze tijd niet aanvoelt - ik gewaag niet eens van begrijpen - is ten slotte eerder te beschouwen als een slaaf van het modern barbarendom dan als een onwetende domoor.

Ik meen hier niet verder te moeten op ingaan. Ik zou mij te veel ergeren en het beoogde resultaat niet bereiken.

In het bij de uitgeverij ‘Ontwikkeling’ verschenen werk ‘Met de Rug tegen de Muur’ heeft Marcel Van Bouwel op grootse en verrassende wijze de diagnose gesteld van onze tijdskwalen.

Deze diagnose werd zo ontmoedigend dat de auteur zich verplicht zag veeleer een aanklacht dan een symptomenstudie op te stellen.

Doch met deze bewering doe ik èn de auteur èn het boek te kort. Het werk is veel meer dan een probleemstelling, het is een oproep tot het menselijk geweten.

Gedreven door zijn zin voor rechtvaardigheid en zijn liefde tot de mens heeft Van Bouwel in een sterke, mannelijke taal de rotheid en verdorvenheid van het maatschappelijk leven aan de kaak gesteld.

Er is evenwel meer: als mens die het niet ontziet zijn verantwoordelijkheid als dusdanig op te nemen heeft hij na elke onttroning de middelen tot herstel bestudeerd en een heropbouw voorgesteld.

Deze taak was voor Van Bouwel een gewetenszaak en voor dergelijke taal kan en mag een mens niet doof zijn.

In de eerste hoofdstukken stelt de schrijver vast dat de mens uit het verschrikkelijk lijden in de voorbije oorlogsjaren geen

[p. 41]

sprankel wijsheid geput heeft. De mens verviel in onbewustheid en men vraagt zich af wat de mensheid nog wakker schudden kan, te meer daar de mens zijn volle aandacht besteedt aan futiliteiten, terwijl hem de levensbelangrijke problemen ontgaan.

Van Bouwel slingert de massa harde waarheden in het aangezicht. Niets ontzag hij, noch levensbeschouwing, noch personen, noch godsdiensten, noch partijen.

‘Laat dit dan een jeremiade zijn; het is eerlijker en verdienstelijker bittere waarheden te onthullen, dan de kudde mee in slaap te wiegen met vrolijk gestemde deuntjes, die altijd in de smaak vallen en die, wat van kapitaal belang schijnt, de lieve rust niet storen.

De tergende traagheid waarmee de mensheid tot een atoompje redelijkheid komt, is iets uitstellends en wanneer de wereld haar waanzin zal ontdekken is niet bij benadering te zeggen.’ (blz. 12)

Geen ogenblik wordt deze verhandeling saai, want ze is geschreven met een ongewone geestdrift en een nooit verzwakkende bezieling door een auteur met rijke belezenheid en zin voor redelijkheid.

Steeds laat hij nieuwe problemen oprijzen, doch telkens houdt hij de teugels in handen. Voor de redding der mensheid telt slechts de daad: ‘Een hersenloos optimisme, dat alles roos verft maar de hand niet aan de ploeg slaat, volstaat daartoe echter niet’ (blz. 16)

Reeds in de eerste bladzijden heeft hij zijn stelling geformuleerd:

‘Wij staan bij de laatste tweesprong, bij de weg naar de vreselijkste chaos die men zich indenken kan en de weg naar een werkelijk betere wereld.’

Doch waar zit het gevaar ten slotte?

‘Het zonderlingste van al is nu wel, dat wij minder van buiten dan van binnenuit bedreigd worden. Het grootste gevaar komt uit onszelf, uit onze laksheid en onze inertie, uit ons optimistisch fatalisme en uit de ziekelijke neiging onze hartstochten nu eenmaal de vrije teugel te laten’. (blz. 19)

Hij maakt de balans op van onze eeuw: ze wettigt geen optimisme - en vergelijkt de strijd van de geestelijke élite der 18e eeuw (Voltaire, Diderot, Rousseau, Montesquieu) met deze van de huidige eeuw.

Niets kon hen tegenhouden om een schonere maatschappij te vestigen. Wij echter teren op ontreddering en onverschilligheid. Voor uitspraken van geniale zieners, zoals Nietzsche en Dostojewski, bleef de mens doof. De massa dacht niet na en verviel in een toestand van doffe berusting.

Doch steeds is er redding mogelijk: ‘Maar daarvoor moeten wij dat Oosters fatalisme dat ons overrompeld heeft afschud-

[p. 42]

den, het geloof in de mens herstellen en terug een zekere unanimiteit tussen volken en klassen opbouwen.

Wie gelooft in de vrijheid, gelooft niet in het mechanisme van de fataliteit, dat de gebeurtenissen van de toekomst als onherroepelijk voorbestemd en beslist aanziet en weet dat, spijts alles, een nieuw begin nog mogelijk is’. (blz. 32)

Altijd is er verdeeldheid geweest onder de volkeren, doch nu is de uiteenlopendheid der gedachte haast hopeloos.

‘Men zou zich over zulke rijke diversiteit kunnen verheugen, indien al deze idealen en opvattingen in vrede en vriendschap naast mekaar leefden.

Maar meestal hebben zij een graad van spanning en giftige nijdigheid gekregen, die hun het vreedzaam samenwonen onmogelijk maakt.’ (blz. 34)

Zo komt het dat Van Bouwel de wereldbevolking in twee klassen splitst: de onverschillige, vegeterende en onnadenkende individuen enerzijds en de gepolitiseerde en gefanatiseerde anderzijds.

In hun ijver om hun ideeën aan de eerste klasse op te dringen ontzagen laatstgenoemden zelfs geen geweld. Als oorzaken van de ondergang citeert hij de godsdiensten, het nationalisme en het imperialisme, omdat zij leiden tot fanatisme en het met geweld verdedigen van de ideeën. En wat stelde de mens daar tegenover: cynisme, grof materialisme en glimlachende onbewustheid.

‘De beangstigende vraag is thans, of er nog een minimum van eenstemmigheid kan bereikt worden over de grondvraagstukken, die de twee milliard mensen op de aardbol aanbelangen.’ (blz. 45)

Nu komt het er op aan diversiteit en unanimiteit tot verzoening te brengen.

‘De tweede grondstelling moet zijn, dat er veel te veel aan politiek en aan doctrinaire discussie gedaan wordt, terwijl de allereenvoudigste materiële en geestelijke behoeften van het gros der aardbewoners onbevredigd blijven en dat dit onaanvaardbaar is.’ (blz. 46)

Van Bouwel gelooft hierin omdat hij als overtuigd humanist gelooft in het bereiken van eenstemmigheid ‘over de grond-belangen, die alle mensen krachtens hun natuur van mens zelve, verbindt.’ (blz. 47)

Van grootse organisaties verwacht hij niet veel omdat hij niets verwachten kan van in essentie immorele machten, die de moderne grootstaten nu eenmaal zijn.

Een humanist heeft te veel eerbied voor de mens om hem een dictatuur op te dringen. Daarom ook is Van Bouwel één der

[p. 43]

weinigen die nog oprecht en gefundeerd gelooft in een redding van de mensheid door de democratie.

Er mag en er moet, volgens hem, aan politiek gedaan worden. Nochtans moeten zekere mensen zich aan de politiek onttrekken om te waken op de hoogste belangen van de geest en van de mens. Voor het eerst formuleert hij hier zijn oproep tot de élite, d.i. de romanciers, de dichters en de geleerden, waarin hij hen verzoekt aandacht te besteden aan het maatschappelijk leven en de politiek die vaak de cultuur bepalen.

Werkelijke groten hadden hiervoor nooit verachting: Dante, Erasmus, Voltaire.

Als de élite zich niet hervat gaan wij naar de decadentie. Zij moet met haar geestelijke energie optreden tegen de nieuwe idolen die tot slavernij voeren: Geld, winst, almachtige staat, kapitalisme, nationalisme, militarisme en hedonisme.

De taak van de élite-mens is bruggen te bouwen en harmonieën tot stand te brengen.

In ons land staat Van Bouwel niet alleen met zijn oproep. Ook in ‘Mes Alyscamps’ heeft de betreurde Gaston Colle, weliswaar in een andere, meer bekoorlijke geest, gewaarschuwd voor deze verderfelijke idolen, zodat ik mij meer en meer verheug over de bezinning van onze intellectuelen op de essenties van de menselijke waardigheid.

Ook Van Bouwel stelt zich de vraag; Wat gebeurt er bij desertie van de élite?

Zijn antwoord is ondubbelzinnig:

‘Wanneer de besten niet regeren of hun invloed doen gevoelen, dan regeren de minder goeden en dan regeert vaak de onderwereld.’ (blz. 71)

De techniek (in handen van de moderne barbaren) wordt niet in toom gehouden door evenredige geesteskrachten.

Op deze gevaren heeft Alexis Carrel reeds lang gewezen in zijn boek ‘L'Homme, cet inconnu’, terwijl hij tevens de middelen onderzocht om de mens volgens nieuwe principes op te voeden. Doch ook dit machtig werk vond geen weerklank. Evenmin als het werk van Julien Benda ‘La Trahison des Clercs’.

De intellectuelen pleegden verraad. Een groot deel werd fatalist, het ander deel estheticist.

Deze gemakkelijke houding veroordeelt Van Bouwel in scherpe bewoordingen: ‘De cultus voor de schoonheid, juist zoals het extreem individualisme, is vaak niets anders dan een mom voor een mateloos egoïsme, een luxe-activiteit, waarmee men zichzelf een brevet van fijnbesnaardheid wil toekennen en waarmee men zich van het “lage” en “gemene” volk wil onderscheiden.’ (blz. 76)

[p. 44]

Hij is evenwel steeds redelijk en teveel humanist om fanatiek te zijn. Op zijn manier is Van Bouwel waarachtiger kunstenaar dan vele suikerestheten.

Steeds beseft hij zijn taak en laat nooit zijn verstand vertroebelen door zijn gemoed, of zijn gevoel verdoezelen door te veel dorre redenering.

Kan iemand verantwoordelijk gesteld worden voor de rampzalige toestand, waarin de wereld thans verkeert? vraagt hij.

Onbevooroordeeld klinkt het: Ja! Er is geen geschiedkundig automatisme want steeds grijpen persoonlijkheden op het leven in.

Iedereen heeft zijn verantwoordelijkheid en iedereen heeft gedeeltelijk en op zijn manier schuld aan de ondergang.

Zeker is de schuld der bezittende klasse die een direct belang heeft bij oorlog of verdrukking van de arbeiders groter dan deze van het kleine volk dat steeds ten prooi valt aan uitbuiters of geslepen volksmenners. Doch ook de wetenschapsmensen die moraal van wetenschap scheidden en zich niet bekommerden om de doeleinden van hun uitvindingen hebben schuld. Evenals de literatoren en de christenen.

Literatuur is het werkkrachtigste element voor de opvoeding der volwassenen. Doch hoe hebben sommige literatoren zich van hun vermeende taak gekweten?

Ze gingen woorden en levenloos verzinsel kramen en vergaten dat een wezenlijk groot kunstenaar nooit een wereldvreemde was: Aischulos, Cervantes, Michelangelo, Morus, Erasmus, Dickens, Hugo, Zola, France. Anderen gaven toe aan wansmaak van publiek en gingen in massa snertwaar produceren.

Van Bouwel aarzelt dan ook niet de literator op de vingers te tikken:

‘Ik erken de vitale, onmisbare en onvervangbare cultuur-functie der literatuur, maar dan moet zij groot en stoer zijn. Het geestelijk verval dat onze tijd aanvreet, heeft ook in haar gestalte gekregen, in het zielloze estheticisme, in het hooghartig “l'art pour l'art”, in de literatuur “du dépaysement et de l'évasion”, in de ophemeling van het erotisme of in de eindeloze ontrafeling van de morbide aspecten der menselijke ziel.

Wanneer de schrijvers zo verstandig zullen zijn, de pen maar op het papier te zetten, wanneer zij zeker zijn niet uit de ijdelheid van de “homme des lettres” te handelen, maar omdat zij een onbedwingbare boodschap van brandend belang, of een unieke levenservaring hebben mee te delen, dan eerst zullen in het rijk der letteren de maatstaven en de orde hersteld zijn en zal zij haar ware functie kunnen vervullen.’ (blz. 93)

[p. 45]

Dit zijn nagels met koppen en zowel ouderen als jongeren zouden goed doen deze felle banbliksems indachtig te zijn, want onze Vlaamse auteurs zijn al evenmin als deze van andere nationaliteiten vrij te pleiten van bekrompenheid en gemis aan verantwoordelijkheidszin. Ook de film die volgens Van Bouwel de massa banaliseert, moet er aan geloven, terwijl de christenen een ferme veeg uit de pan werd toebedeeld. Zijn betoog is nochtans niet gericht tegen de godsdienst, integendeel zelfs, maar tegen de christenen die verraad pleegden tegenover hun christendom.

‘Wanneer de hervorming van de wereld thans ter hand genomen wordt, door krachten die zij als demonisch en materialistisch brandmerken, dat zij dan niet vergeten, dat dit maar gebeurt, omdat zij hun plicht niet vervuld hebben op een ogenblik dat zij er de macht en de gelegenheid toe hadden.’ (blz. 103)

Na nogmaals gewezen te hebben op de vervlakking van de persoonlijkheid, op de noodlottige gevolgen van massa-vorming, op de verwoesting van de ziel door het milieu, op de ontaarding van de vrijheidsidee, het verval der persoonlijkheid en de groei der staatsalmacht onderzoekt de auteur de middelen tot herstel.

Er is maar één veiligheidsraad, schrijft hij, d.i. het menselijk geweten, terwijl ons enig heil ligt in het herstel van de menselijke persoonlijkheid.

De basis van het personalisme ziet hij in de Helleens-Christelijke-Humanistische wijsheid.

Het personalisme als antipode van het individualisme kan de redding brengen, doch dan moet de élite zich organiseren, invloed uitoefenen, zedelijk voorlichten, weerstand bieden tegen de uitbreiding van het modern barbarisme, het geweten in ere herstellen en de onverschilligheid en de passiviteit van de massa bekampen.

De élite moet een handelende en dienende kracht worden.

Aan deze woorden kan ik niets toevoegen. Ze zijn even klaar als de stem van ons geweten.

De intellectueel heeft m.i. slechts een taak: het boek tot zijn ‘livre de chevet’ te nemen en via de ideeën tot de langverwachte daad te komen.

Rik Lanckrock