Arsenaal. Jaargang 4

[p. 26]

Aan een illegaal Strijder

We zijn nooit illegaal geweest. Tenminste er ons niet van bewust. Wel hebben we een paar maand een vriend gehuisvest wiens reisbiljet op de Werbestelle klaar lag. Toen de grond onder de voeten ook voor onszelf te warm werd, hebben we ons samen aan de circulatie onttrokken. Dat voorjaar hebben we het naderen van de lente gevolgd aan de gedaanteverwisselingen van het één enkele boompje bij het raam van onze kamer. Ten slotte hadden we genoeg van dit kiekeboe-spelletje. We slaagden er in de identiteitskaart van de vriend te vervalsen, zodat er ‘landbouwer’ kwam te staan waar vroeger het woord ‘onderwijzer’ te lezen was. Toen stak hij de neus terug buiten de deur en bleven we alleen in ballingschap achter. Maar intussen werkten onderduimse krachten aan onze bevrijding. Na nog een maand slaagden we er in met enige authentieke, maar weinig met de waarheid strokende docktersattesten uit de brand te geraken. Het laatste deel van de oorlog leefden we zo vrij als een stuk wild in een bos zonder stropers.

Eerlijk gezegd hebben we ons heel de tijd verbaasd omdat we zelf niet illegaal waren. Heel de wereld rondom ons was het. We speelden een vredige partij tafeltennis met partners, die collaborateurs deden struikelen over een draad tussen twee bomen en die in het donker gevaarlijke tractaatjes in de brievenbussen stopten. Een paar van hen hebben we kort na de bevrijding weergezien. Ze droegen toen uniformen van het Belgische leger, met een gouden ster op de kraag. Een maand later hebben we hen opnieuw ontmoet. De sterren waren verdwenen en de jonge blagen waren zelfs geen korporaal meer.

Er was dus reden om zich te verbazen, vooral voor een mens die niet door en door vertrouwd was met de illegaliteit, zoals wij. In het café hoorden we opgewonden fluisteren over parachutisten, reispassen en clandestiene grenspassages. Slechts één keer herinneren we ons, dat er een geallieerd vliegenier in het dorp neerdaalde. Hij werd onmiddellijk en bijna in triomf aan de Duitsers afgeleverd. Er werd bij de bevrijding zes weken lang gevochten om het bezit van een lap niemandsland in de omtrek. Gelijk wijzelf trouwens leefden de illegale strijders tijdens de artilleriebeschietingen in de schuilkelder. Maar toen de Duitsers de benen hadden genomen en we de eerste Engelse pantsers zagen naderen, zater er bekende gestalten op de gevechttorens, met het geweer in de aanslag.

We weten eveneens, dat deze mensen er in slaagden een aanzienlijk sommetje te verdonkermanen, bestemd voor de fa-

[p. 27]

milies van gedeporteerde kameraden. Ook dat een van hen bij een roofoverval op een hoeve de boer, die het ongeluk had zich te verdedigen, de hersenpan heeft ingeslagen. Nadat deze ‘illegale strijder’ door de Duitsers gearresteerd en voor de kop geschoten was, werd hij te Londen op de dagorde vermeld en als ‘held’ in de wolken verheven.

Dit alles staat ons nog zeer klaar voor de geest. Vergeef ons dan ook, dat we in het begin even het hoofd geschud hebben, toen we ook Uw naam tussen die van een paar andere weerstanders vermeld hoorden. We hadden altijd wat naar U opgezien, gelijk een jong mens van achttien kan opzien naar iemand die hij voor een meester houdt, omdat U zich gewaardigd hadt U te interesseren aan onze allereerste litteraire pogingen. Het scheelde maar een haar of U waart plots van het voetstuk gevallen dat we in ons jeugdig enthousiasme voor U opgericht hadden. Gelukkig voor ons hebben we bijtijds onze vergissing ingezien.

We herinneren ons nog zeer goed onze weinig banale kennismaking, toen we in de boekhandel voor de schabben stonden en onze ogen over de titels lieten gaan. U hadt ons al een paar maal een boek aangeraden dat we nog niet kenden en dat ons telkens uitstekend bleek te bevallen. Thornton Wilder onder ander en Cain's ‘The Postman always rings twice’. Toen wilde het toeval, dat we uit de rij een boek namen van een jong auteur waarover we pas hadden horen spreken. Nieuwsgierig vroegen we U of dit werkje iets te betekenen had. Het volgende ogenblik hadden we onze vraag weer willen intrekken. We zogen aan de uitdrukking van Uw ogen, aan de geamuseerde schittering in Uw blik, dat het boek, onder pseudonie verschenen, van U was. Zo begon het.

Het heeft alleszins heel wat geduurd voordat we het aandurfden U te bekennen, dat ook wij van tijd tot tijd een verhaaltje op papier zetten. Toen hebt U geen minuut geaarzeld en onmiddellijk aangeboden onze eerste kinderstappen te leiden. Nu kennen we er de reden van. U wist waarschijnlijk nog heel goed hoe moeilijk een jong mens het kan hebben voordat hij in zichzelf gelooft. Waart U zelf immers niet meer jong?

U hebt niet alleen onze proeven verbeterd en zeer aandachtig besproken, U hebt ons ook de weg leren zoeken doorheen de doolhof van de massale literaire productie van deze tijd. Maar nu constateren we, dat U ook nog andere intenties ten onze opzichte gekoesterd hebt. Nu weten we, dat we een paar ogenblikken op een gevaarlijke helling gestaan hebben.

Onder het mom van die litteraire voorlichting hebt U ons doen kennis maken met de hedendaagse Sovjet-letterkunde:

[p. 28]

Sjolochov en Majakovsky, Ehrenburg en Ostrovsky. We gingen met deze werken naar huis en dachten er niet eens aan, dat we zoiets als een bom in onze tas droegen. Deze Russen waren ons volslagen onbekend en we waren U dan ook dankbaar, dat U ons in die richting geholpen hadt. Maar U hebt het ongeluk gehad, dat we die literatuur uit een voor U foutieve hoek bekeken hebben. U dweepte er mee, waarschijnlijk niet zozeer om hun letterkundige waarde dan wel om de ideeën die ook de Uwe waren. Wij echter waren er, mede door Uw raadgevingen, aan gewoon geraakt elk boek nog enkel naar zijn litteraire waarde te schatten. Nu moeten we toegeven, dat er bij de moderne Russen enige namen van meer dan gewone betekenis zijn, maar ovr het algemeen stonden ze toch een heel eind onder het peil van de auteurs met wie we in die tijd begonnen kennis te maken. U zult bekennen, dat Sjolochow niet zo belangwekkend kan zijn als Balzac en Stendhal, zelfs niet voor een jong mens van nog geen twintig. Die oriëntering naar de zuiver litteraire kant van de zaak heeft ons waarschijnlijk gered.

Op dat ogenblik kwam het geheimzinnige in Uw leven. Toen we op een winterdag als naar gewoonte voor Uw huis stonden, waren de rolluiken gesloten en Uw woning verlaten alsof er in geen maanden een mens verbleven had. We kregen toen even een kleine schok, we wisten wat er gebeurd was, maar intuïtief voelden we, dat ‘ze’ te laat gekomen waren. Dat U er in geslaagd waart het hazenpad te kiezen.

Nu is deze uitdrukking fout, want een haas slaat enkel op de vlucht omdat hij bang is voor het schot uit het geweer. En we weten, dat U geen schrik gehad hebt, dat U verkozen hebt te ontsnappen omdat Uw taak niet ten einde was. We hebben een ogenblik bij Uw gesloten deur staan glimlachen. Toen zijn we weergekeerd gelijk we gekomen waren, met in onze tas onze jongste proeven en Ehrenburg's ‘Tweede Scheppingsdag’.

Een paar weken na Uw ontsnapping hebben we vernomen, dat Mevrouw in Uw plaats gearresteerd werd. Vergeef ons, maar op dat ogenblik hebben we even gevreesd. U moet weten, we hadden toen iets gehoord over een aangehouden weerstander uit de omgeving. Vier en twintig uur later kwam de Gestapo om de overigen van de groep. Maar er is een dag gekomen, dat we Mevrouw bij toeval weer ontmoet hebben. Na zes maand werd zij terug op vrije voeten gesteld en we wisten, dat U nog altijd veilig waart.

Veilig... dit moet wel een zeer betrekkelijk woord geweest zijn voor een mens die geleefd heeft zoals U. In verbeelding hebben we U meer dan eens in de cel gezien. We wisten hoezeer U de zon lief hadt, al was ze dan in Uw smalle straat slechts

[p. 29]

zelden zichtbaar. We wisten hoe U kondt kijken naar de vaart van de wolken en naar de vlucht van een vogel. Binnen de muren van Uw winkel voelde U zich benauwd, alsof er iemand U belette te ademen. Maar daar hadt U nog de lach van Uw kind, Uw boeken en aan de muur de Christus van Servaes. In de cel niets. De stilte, de eenzaamheid en de angst in elk gering geluid.

Zover is het nooit gekomen. U bent er in geslaagd te blijven werken, illegaal te blijven. Nu moet U ons vergeven, dat we de zin van dit woord niet goed begrijpen. Onlangs nog kregen we een boek in handen waarin een kijk gegeven werd op de ‘illegale’ wereld bij onze Noorderburen. We zullen het werk bij de naam noemen, anders kunt U het niet toetsen aan de werkelijkheid die U zelf meegemaakt hebt. Het was Corsari's ‘Die van Ons’, dat in Nederland een zeer groot succes kent en trouwens reeds in een paar vreemde landen vertaald verschenen is. We zullen de litteraire waarde van het boek buiten beschouwing laten, deze brief bedoelt geen letterkundig debat te zijn. Maar we stellen U één vraag: was dit nu de illegaliteit?

Zoals we reeds opmerkten, de hele wereld rondom ons was illegaal. Alleen wij niet. Zo scheen het ook boven de Moerdijk te zijn, indien we van de veronderstelling uitgaan toch, dat Corsari's boek een trouw beeld van de werkelijkheid geeft. Die jonge mensen kwamen in de weerstand terecht, onbewust, zonder er erg in te hebben. Zeer toevallig geraakten zij allen in gevaarlijke omstandigheden verstrikt. We moeten zeggen, dat we het niet begrijpen. Zelf hebben we heel de duur van de oorlog onze normale gang gegaan, zonder één enkel ogenblik met de illegaliteit in aanraking te komen. Het dichtst hebben we er bij gestaan, toen we die namiddag de deur van Uw huis gesloten vonden. Maar dit was ook alles.

Deze mensen in Corsari's roman leven ook alsof er voor hen bijna niets gebeurd, niets veranderd was. De waarden van hun leven zijn voor hen dezelfde gebleven als vôôr de oorlog. Ze wilden net zo goed bij een vrouw slapen als tevoren, ze wilden net zo gaarne naar de bioscoop als ze het gewoon waren. We hadden altijd gedacht, dat ‘illegaal zijn’ iets heel anders was. Als U over de straat loopt, weten dat U niet het récht hebt daar te lopen. Dat U niet het récht hebt bij de winkels te blijven staan en te denken aan de vrouwen die Uw pad kruisen. Een mens moeten doden om zelf niet gedood te worden. En vooral er U van bewust te zijn, dat Uw werk zeer weinig vruchten zal dragen,

[p. 30]

dat U er niets mee zult veranderen aan de loop der dingen en de gang van de wereld.

Dit laatste moet het ergste geweest zijn. We weten niet of U er aan gedacht hebt terwijl U nog werkte. We weten echter wel, dat U dit duidelijk geworden is toen Uw taak ten einde was. Een keer hebben we getracht langs litteraire weg de verbroken banden weer aaneen te knopen. U hebt ons geantwoord, dat de literatuur voor U afgedaan had. Dat U er zich bewust van geworden waart, dat het leven geen literatuur was. Verre vandaar. Maar het meest in Uw brief heeft ons Uw verbittering getroffen. Verbittering toen U gezien hebt, dat zij die rustig in de schuilkelder zaten, terwijl U door de verboden nacht sloopt, evenveel verdiensten bleken te hebben als U. Verbittering toen U geconstateerd hebt, dat zelfs Uw vrienden U niet meer begrepen.

U waart een ander mens geworden. Tevoren hadt U misschien de ‘liefde’ gekend, toen U illegaal waart hebt U kennis gemaakt met de ‘haat’. ‘Haat’ is een groot woordt dat niet te licht gebruikt mag worden. Maar U hebt ‘gehaat’, en misschien minder hen die Uw ‘vijanden’ moesten zijn dan hen op wie U gerekend hadt. Het was niet gelijk in de romans, waar alle Gestapo-agenten op de duur weerstanders bleken te zijn. Het was eerder het tegenovergestelde. We hebben een kennis die niet zo gelukkig was als U en die de cel en verschillende kampen gekend heeft. Hij heeft ons gezegd hoe bitter kleine mensjes het grootste deel van de kameraden op de kritieke momenten bleek te zijn. Hij had geleerd zich kras uit te drukken, daarom zei hij: ‘Ze stonden te bibberen in hun hemd.’

Nu is het goed boeken te lezen, - U hebt het ons trouwens zelf geleerd, - maar het zou nog beter zijn te lezen, indien de schrijvers meer respect voor de waarheid hadden. Waarom van hun mensen ‘helden’ te maken, die bijna niet konden falen? Zij die ernstig nadenken zullen aan het twijfelen gaan en zij die het illegale leven gekend hebben, zoals het was, zullen grinnikend de schouders ophalen. Vergissen we ons niet, dan zijn we er praktisch zeker van, dat een boek gelijk dit van Corsari geen plaats kan vinden op Uw tafel. U zult met weemoed kijken naar de Russen waaruit U Uw ideeën geput hebt en U zult gaan vergelijken. Zô staat het hier, zo is het geweest. En welke schaal, die van de fictie in het boek, of die van de hardheid in het leven weegt nu het zwaarst? Waarschijnlijk vreest U een antwoord te geven, omdat U veel dingen zoudt dienen te verloochenen die U lief waren.

[p. 31]

Maar alvorens te sluiten zouden we U nog een tweede vraag willen stellen: waarom hebt U gevochten? Woog het resultaat op tegen het leven, tegen de angst en de teleurstellingen die U gekend hebt, en vooral tegen het feit, dat Uw vroegere persoonlijkheid verloren is gegaan en dat U ànders bent geworden, zodat niemand U nog kan herkennen?

Natuurlijk, de ‘vijand’ is verslagen. Maar dit lot was reeds over hem geworpen voordat hij de eerste stap in het land gezet had.

Wat is oorlog? Haat misschien? Maar er is van haat geen sprake! Een mens kan een mens haten om een of ander geleden onrecht, maar een volk in zijn geheel kan nooit een ander volk haten. Er zal altijd de zekerheid blijven bestaan, dat de massa slechts gedeeltelijk verantwoordelijk is voor de misdaden die een oorlog met zich mee brengt. We weten niet of U ooit van mens tot mens tegenover een ‘vijand’ hebt gestaan. Zo ja, dan vragen we u: Kondt U op dat ogenblik denken, deze man is de schuld van al de gruwelen die nu over ons komen?

Ook wij wisten, dat we van Duitsland niet veel goeds te verwachten hadden. Alsof het pas gisteren gebeurd was herinneren we ons de dag toen we de ‘vijand’ voor het eerst binnen zagen komen. Het was gelijk een kind dat een verjaardags-versje declameert: angstig precies en doodsbenauwd dat het zal struikelen. Dit waren geen mensen, dit waren marionetten die hun armen en hun benen lichtten, als de man achter de schermen aan de touwtjes trok. Maar denkt U niet, dat er langzamerhand, toen het ingehamerde beeld meer en meer door de realiteit verdrongen werd, leven gekomen is in die houterige gestalten? Dat zij toen hun aangemeten pakje van hun lichaam voelden afvallen als een illusie en zij naakt stonden gelijk wij en alleen nog maar ‘mens’ waren?

We keren terug tot het begin van deze brief: ‘We zijn nooit illegaal geweest’. Wellicht daarom zien we de dingen in een ander, - en misschien verkeerd - licht. Misschien. Er zijn omstandigheden tussen U en ons die niet bij elkaar vergeleken kunnen worden, inderdaad. We hebben nooit tegenover een Duitser gestaan en geweten, dat deze mens moest vernietigd, wilden we zelf niet vernietigd worden. Maar we hebben ‘vijanden’ gezien die beefden als kinderen toen de obussen heel de morgen over het huis zoefden. En we hebben een van hen horen zeggen: ‘Dù bist ein Mensch, ich bin ein Mensch. Warùm bist dù mein Feind?’

Waarom?

Frans Cools