Arsenaal. Jaargang 3

[p. 247]

Toneelkroniek
Twee toneelwerken van Jean Paul Sartre

Daar het er weer naar uitziet dat ook dit jaar het ‘Nationaal Toneel’ weinig of niets zal brengen dat representatief is voor het hedendaagse theaterleven over de grenzen, blijft het een geluk dat sommige buitenlandse speelgroepen af en toe in onze steden hun tenten opslaan.

We kunnen ‘Le Rideau de Gand’ dan ook niet anders dan feliciteren met het initiatief haar seizoen in te zetten met een avond gewijd aan het werk van de thans veel besproken, maar weinig gekende Jean Paul Sartre. De vertolking berustte in de handen van ‘Le Théatre Antoine’, het gezelschap dat te Parijs het stuk creëerde, en dat inzake individueel, samenspel en regie één der sterkste is die we ooit mochten bewonderen.

Persoonlijk kende ik Sartre enkel uit een paar dagbladartikels, uit een voordracht van onze medewerker Jan Walravens, en uit de brochure ‘L'existensialisme est un humanisme’. De eerste kennismaking met zijn scheppend werk is me beter meegevallen dan ik ooit dierf verhopen. Immers de bespreking van zijn oeuvre of de uiteenzetting van zijn filosofie gaven me enkel een kijk op het geraamte van zijn werk, thans heb ik ondervonden dat zijn toneelstukken werkelijke brokken leven vormen. Elk personage staat psychologisch ten voete getekend: François, Canoris, Sorbier, Jean, Lucie, Henri, Lizzie, Fred, allen zijn het mensen van vlees en bloed.

Eerst een klein woordje over ‘Morts sans sépulture’. Even na de invasie bevinden zich vijf gevangen weerstanders op de bovenverdieping van een bureau der ‘miliciens’. Bij hun aanhouding werd het een echte slachting onder de bewoners van het dorpje waar ze zich verscholen. Voor hen stelt zich het eerste probleem: zijn ze schuldig aan de dood van deze onschuldigen? Eén voor één worden ze onderhoord en gefolterd. Men vraagt hen de schuilplaats van hun chef. Een tweede vraag rijst bij elk van hen. Ze zijn onwetend. Al hun lijden en gebeurlijk hun dood zal dus nutteloos zijn, omdat ze niets hebben waarvoor ze lijden moeten. De aankomst van hun chef Jean, de hier zijn vrouw en zijn vrienden hervindt brengt een keerpunt in de toestand. Hij werd toevallig en zonder bewijzen aangehouden, waarschijnlijk zal hij na een paar uren weer op vrije voeten komen, tenminste als zijn vrienden doen alsof ze hem niet kennen. Nu vonden ze een doel voor het lijden, niet allen echter de moed om dit lijden te doorstaan. Henri is bang voor zichzelf en pleegt, on-

[p. 248]

der de ogen van zijn beulen zelfmoord. De vijftienjarige François is te zwak om het geheim te bewaren, doch Sorbier laat hem niet de kans een verrader te worden en wurgt hem. Intussen mag Jean ongestoord het huis verlaten en kan hij zijn verre makkers verwittigen. Weer zullen de folteringen van de drie overlevenden nutteloos zijn Men stelt hen voor het laatst de vraag. De weigering van het antwoord kost hen de dood. Als ze spreken doen ze geen kwaad meer aan Jean of zijn makkers. Lucie verkiest de dood boven een nederlaag in de ogen van haar verkrachters, Canoris echter wil niet sterven zonder reden. Hij spreekt. De drie gevangenen denken te zullen worden gelost, op dat ogenblik echter schiet de cynische milicien Pellerin hen neer.

Noch het voortdurend vooruitzetten van filosofische stellingen (niet uitgewerkt in ellenlange monologen, doch doodgewoon uit de handeling oprijzend) noch de sombere, door het thema zelf aangegeven atmosfeer beletten de schrijver een vlot toneelspel te leveren met levensechte personages. De nuchtere Canoris, de hartstochtelijke François, de twijfelende Jean, de door het leven gebroken maar tevens geharde Lucie, de cynische Pellerin, de wrede en toch nog menselijke milicien-leider, allen zijn het onvergetelijke figuren.

Heel wat luchtiger van toon is ‘La p... respectueuse’, in feite een zeer scherpe satyre op de Amerikaanse ‘democratie’, die zowel het raccisme (in de tegenstelling blanken-negers) als het kapitalisme koestert. Ook hier weer geen spreekbeurt ter verdediging van een bepaalde stelling, doch een rasecht toneelwerk met zeldzaam diepe karakterontledingen. Wat de filosofie betreft loopt de lijn van ‘Les Morts sans sépulture’ verder in ‘La Putain’.

In het eerste stuk immers kregen we de mensen voor het probleem van de nutteloze dood (het fameuze existensialistische ogenblik van de wanhoop) met logischerwijze de vraag van het al dan niet dienstbaar zijn van het individu. In het tweede zien we de mens die zich dienstbaar maken wil door zijn strijd voor de gerechtigheid (hier door een aanval op bepaalde wantoestanden).

Het kabaal dat men, naar het schijnt, te Parijs rond beide stukken maakte begrijpen we eerlijk gezegd niet heel goed. Tenware het uitging van zekere middens die het na de bevrijding veiliger vonden te zwijgen, doch zich thans stilaan weer beginnen te roeren, of van deze die thans met hen solidair zijn.

Wat er ook van zij: Jean Paul Sartre heeft de toneelliteratuur verrijkt met twee werken die onze eeuw en waarschijnlijk ook het existensialisme lang zullen overleven.

[p. 249]

De Vlamingen kunnen bij hem alvast taalsoberheid leren en hoe men om ‘brains’ te bezitten niet steeds intellectualistisch most doen en met pseudo-geleerdheid goochelen.

Paul Berkenman