Arsenaal. Jaargang 3

[p. 203]

Toneelkroniek
Een wereld zonder vrees

Een wereld zonder vrees op te bouwen, een wereld waarin het mensdom niet voortdurend met angst nieuwe oorlogen, onderdrukkingen, hongersnood, werkloosheid en andere plagen tegemoet moet zien, is reeds dikwijls het oogmerk van velen geweest, die het goed met de mensheid meenden, een idealistisch streven, dat helaas steeds door de machtbeluste regeerders tot een hersenschim werd gemaakt.

L'histoire se répète. Steeds hoopte het volk dat ‘deze’ oorlog de laatste zou zijn, doch na een korte vredesroes doemden aan de gezichtseinder weer nieuwe oorlogswolken op, vervingen nieuwe tyrannen de oude verslagene.

Ben van Eysselsteyn heeft zijn - door de opvoeringen destijds van het Vlaams Volkstoneel ook hier bekende - ‘De gendarme van Europa’ bewerkt en naar Roosevelt's - helaas ijdele - woorden ‘Een wereld zonder vrees’ herdoopt. Alhoewel deze Nederlandse schrijver in oorsprong reeds een gegeven had verwerkt dat voor alle tijden en landen kon dienen, beladen met klassieke eeuwige waarheden, heeft hij thans door deze bewerking de actualiteit nog feller ten top gedreven.

Er zijn vele naralellen te trekken tussen de veroveraar en tyran Napoleon en Hitler, de spanning tussen de overwinnaars van 1815 en die van 1945, de vrees voor een nieuwe oorlog. De scherp vlijmende vergelijkingen werden fel gesmaakt door het begrijpende publiek.

‘Nero is dood, doch de Christenen zijn er nog’ werd op een applaus onthaald. (‘Hitler is dood, doch de Joden zijn er nog’. Jammer, murmelt de Tommy in Palestina). Zo zal menselijkheid en recht altijd over willekeurige dictatuur en onrecht zegevieren, doch het is m.i. een schrale troost als er altijd weer opnieuw offers en schuldlozen moeten vallen om ons een korte periode van een gelukkig bestaan te verzekeren, dat na een korte tijdspanne door andere booswichten te niet wordt gedaan. Het behouden is moeilijker dan het bereiken.

‘Een wereld zonder vrees’ op te bouwen is ons aller oprechtste betrachten, doch als ik - om op het toneel te blijven - enige opmerkingen maak, dan zijn zij vaak bedroevend.

In ‘Schuld en Boete’ zien wij in het 19e Eeuwse Rusland de bewondering voor Napoleon nog leven en over enkele decennia (of nu thans?!) voor Hitler?

- De opvoeringen van ‘De naamlozen van 1942’ en ‘De wacht aan de Rijn’, stukken die na vijf jaar bezetting ieders

[p. 204]

belangstelling hadden moeten wekken, kenden in België geen succes. En waar bleef zo'n prachtige vrijheidslievende vaderlandse toneelmanifestatie als ‘Vrij Volk’ (in Nederland)?

Sommige mensen weigerden hun medewerking voor de ‘Belgische balletten’, omdat het een ‘jodenboel’ is en het geval staat niet alleen.

Het toneel is de spiegel van zijn tijd en reeds toonden ‘Laputaine respectueuse’ (Sartre) en ‘Diep are the roots’ (d'Usseau en Gou) aan dat het toneel ook de overwinnaar van het op rassentheorieën levende Herrenvolk aan de kaak durft te stellen, dat zij dezelfde rassenvooroordelen bezitten en welke kringen protesteerden in Parijs? De bourgeois-clique van Pétain, die met de moffen meeliepen.

‘De wereld zonder vrees’ is het verhaal van de legende die lange tijd in Rusland de ronde deed, (men gelooft dikwijls niet dat geliefde of gevreesde personen dood zijn. Hitler?!): De geliefde overleden Tsaar Alexander die Napoleon versloeg, zou nog in leven zijn en de massa verlossen van de despotische en naar oorlogleidende politiek van zijn broer Nicolaas. In Siberië werd een boer gearresteerd, die beweerde Tsaar Alexander te zijn. En hier liet de schrijver zijn fantasie gaan. Indien... er vooraanstaande personages - waarvan er velen in deze legende geloofden - deze boer eens naar de huidige Tsaar hadden gebracht ter confrontatie of het werkelijk zijn broer was. Wat had er dan gebeurd? Ben van Eysselsteyn geeft ons antwoord en we merken dat door hof- en politieke intrigues met de vanzelfsprekende Annex ‘chercher la femme’ machtswellust en eigen bate boven landsbelang gingen.

Het Residentie Toneel gaf onder regie van Johan de Meester een uitstekende opvoering (met goede prestaties van de Vlamingen Jet Naessens, Jos. Gevers en Joris Collet) van dit stuk, dat weliswaar tot de saloncomedies gerekend kan worden, maar dat evenals ‘Born Yesterday’ (Garson Kanin) bijtende kritiek op onze maatschappij bevat. Van dit laatste stuk zag ik een prachtige vertolking door het Cor Ruys-ensemble, doch evenals het Residentietoneel met ‘Een wereld zonder vrees’ werd - omdat men voor het ‘uitgaande’ publiek speelt - de nadruk op de comedie toon gelegd, terwijl in de hand van een socialistisch regisseur met een dito gezelschap deze twee stukken wapens kunnen zijn tegen dictatuur en despotisme (Een wereld zonder vrees), tegen kapitalistische woekerwinsten (Born Yesterday).

PAUL VERMEER