Arsenaal. Jaargang 3

Inspiratie en zo meer

Vóór een paar jaar stelde het bibliographisch tijdschrift ‘Contact’ een tweetal vragen aan enige bekende auteurs: ‘Hoe en waaraan werkt gij?’ - het is slechts de eerste vraag die ons hier belang inboezemt.

Het was wel eens plezierig de diverse antwoorden daarop te lezen - Wij kennen allemaal dat gezegende woord ‘inspiratie’. Een schrijver rookt zijn pijp, hij kijkt naar de walm die hij in kringetjes blaast en plots komt de muze over hem. Hij neemt pen en papier en houdt de eerste uren met schrijven niet meer op... Inspiratie?...

Een andere loopt dagen lang met een plan in zijn hoofd rond. Hij koestert het als een moeder haar kind, hij voegt détails bij en laat détails weg, hij combineert en deduceert gelijk Sherlock Holmes en verkrijgt ten slotte een geheel dat beantwoordt aan het beeld dat hij zich van zijn gegeven gevormd heeft... Gecultiveerde inspiratie?...

Nog een andere heeft een onderwerp uitgebroed, soms even moeizaam als een hen een laatkomertje van een kuiken, hij legt zijn papieren vóór zich en werkt alle dagen gestadig voort. Bv. een blad of vijf per dag en dat tot het eindpunt... Gedwongen inspiratie?...

In dat referendum ontmoetten wij op die manier vogels van de meest diverse pluimages. - Het eerste voorbeeld was het minst voorkomende, al kan ik me voorstellen, dat er toch

[p. 189]

zo moet geschreven worden, maar dan zal de auteur gewoonlijk niet erg fier zijn over het resultaat, zodat hij er liever over zwijgt. Ik herinner me in alle geval eene een novelle geschreven te hebben zonder dat ik, toen ik de eerste letter op papier zette, in de verste verte kon vermoeden waarover ik het zou hebben. Het is dan ook een leeg geval geworden, een beetje mooischrijverij van het begin tot het eind, zonder de minste intrigue en met een mager conflict dat dan nog in een wazige sluier gehuld bleef. Sindsdien ben ik van die ziekte genezen. Hopelijk komen alle schrijvers tot de conclusie, dat er zo niets te bereiken valt. Ze zullen er wel bij varen en wij, lezers, nog veel beter.

Kategorie nummer twee was het talrijkst vertegenwoordigd, wat me dunkt niet meer dan logisch is. ‘Avoir le sujet dans la peau’, en dan schrijven als het gaat, zich niet dwingen, maar de gedachten rustig uit de pen laten vloeien en als men ziet, dat het niet meer vlot, de papieren terzijde leggen. Op die manier moet men, volgens ons, het meest evenwichtige resultaat bekomen. Het geheel zal dan geschreven zijn onder dezelfde hoogspanning die erop wijst, dat de auteur helemaal in zijn personages meeleeft. Kategorie nummer drie zal dat nooit kunnen bolwerken. We moeten bekennen, dat er dagen zijn waarop het beter gaat dan op andere; dit verschil in intensieve aandacht zal zich onmiddellijk doen gevoelen door inzinkingen die van een verzwakt concentratievermogen getuigen en door een zekere matheid in de stijl die zijn scherpte, zijn levendigheid verliest.

Een voorbeeld ter illustratie van deze theorie schijnt me André Demedts toe die, volgens genoemd referendum, op de derde manier werkt. Over al zijn romans ligt dezelfde matheid, dezelfde grijze eentonigheid die er ons dunkt op wijst, dat Demedts zich meer dan eens moet dwingen om te kunnen schrijven. Hij werkt met de regelmaat van een uurwerk, onveranderlijk een paar bladzijden per dag. Toegegeven dat die matheid en het monotone in Demedts' werk ook wel enigszins te wijden kunnen zijn aan de onderwerpen die hij kiest, - de mens die het geluk zoekt waar het niet is, met lege handen achterblijft en onafwendbaar naar zijn noodlot gedreven wordt, - maar toch verraden zijn romans de al te naarstige arbeider die werkt omdat het wel moet. Moest hij enkel schrijven, wanneer het hem vlot van de hand gaat, dan was zijn taal niet zo zwaartillend en stroef, maar dan zou ze telkens aangepast zijn aan de omstandigheden en de gevoelens van zijn figuren: nu weer licht en dartel, dan gemoedelijk, dan weer gedegen en ernstig, maar nooit monotoon gelijk nu. Getuige hiervan, ons dunkt, zijn novellen die meer onder de directe invloed der inspiratie geschreven lijken en daarom ook gevarieerder van toon zijn.

[p. 190]

Het is ook opmerkelijk te lezen, hoe de auteurs aan hun onderwerp komen en hoe ze dikwijls door hun personages bij de neus geleid worden, zodat er een slot ontstaat dat niet in hun gedachten gekomen was. Zie bv. wat Van Hoogenbemt daar schrijft over zijn ‘Twee jongen Menschen’. Hij wilde als eindpunt: Laetitia de schuld dat Michel zelfmoord pleegt. Maar al schrijvende vond hij, ondanks alles, zijn personen zo sympathiek dat hij ze niet meer in die richting kon dwingen. En voor het slot dat hij nu bekomt was er zelfs een psychologische ommekeer nodig in het tekenen van zijn hoofdpersonen Zelfs daarvoor schrikte de auteur niet terug. Het beeld dat hij zich van Laetitia en Michel gevormd had veranderde meer en meer, naarmate hij verder schreef, zodat hij aan 't eind misschien verwonderd was over zijn eigen boek. In die zin spreekt ook Mauriac en nog meer schrijvers met hem. We kunnen ons dat heel goed indenken.

Soms is het ondoenlijk de oorsprong van een roman, van een novelle terug te vinden, maar als dat mogelijk is, dan is het niet moeilijk de veranderingen die een onderwerp ondergaat na te gaan.

Zo bv. het volgende:

Toen ik nog geen tien jaar was, zag ik een huis waarin een moord gepleegd was. Elke week, als ik naar het college reed, kwam ik er tweemaal voorbij. Die Zaterdag was het nog een gewone villa in de rij. De maandag morgen stond er een auto vóór de deur en enige gendarmes liepen gejaagd heen en weer. Juist toen de tram passeerde, werd de deur geopend, een paar mannen kwamen met het lijk naar buiten en schoven het in de wagen. Meer was er niet.

Naar het schijnt maakte die moord veel ophef, maar ik heb er nooit bizonderheden over gehoord. Als ik in de buurt was, werd er met geen woord over gerept en toch is die herinnering nooit meer uit mijn geest verdwenen. Elke keer dak ik er passeer, krijg ik even een kleine schok: ‘Hier is ooit een moord gebeurd!’

Het is een kleine rij villa's, grauw in hun alledaagsheid, modern op het ogenblik van de gebeurtenis maar nu hopeloos verouderd. De tijd heeft veel verwaasd. Ik kan zelfs niet meer met zekerheid zeggen welk huis het was. Alleen herinner ik me nog de rij villa's waarin ‘het’ moet geschied zijn. Ik weet ook nog, dat de vermoorde een vrouw was.

Toen ik de Zaterdag na de moord naar huis keerde, was het huis gesloten en waren de rolgordijnen neergelaten. Het leek een woning die in geen jaren meer bewoond was en toch kwam het me voor, dat er zich nog iets afspeelde achter die gesloten vensters.

[p. 191]

Zelfs helemaal leeg leefde het huis voort een onbekend, geheimzinnig leven.

Dit is een aanknopingspunt voor een verhaal, diep in mijn binnenste is het er de verste oorsprong van. Ik weet, dat ik die geschiedenis eens zal schrijven, waarschijnlijk duurt het zelfs zo lang niet meer. - Ik heb de villa een idyllische naam gegeven. (Denk bv. ook aan het idyllische in de titel: ‘Het Huis met de Clycine's’ van Prijs.) Deze naam is ontstaan in de tijd dat de hoofdpersonen op elkaar verliefd waren. Ze zochten een naam voor hun nest en herinnerden zich een lentedag waarop ze de wind door de acacia's hadden zien gaan. ‘Villa Acacia’ is teder, het doet denken aan het voorjaar, aan prille geuren die de zomer doen vermoeden en aan onwaarschijnlijk blauwe luchten. Uit die idylle groeit het drama waarvan de moord de logische ontknoping zal zijn. Maar nu gebeurt het vreemde: de verbeelding werkt en van dat ogenblik af is er niets meer veilig. Al de toch gekende feiten van de gebeurtenis, al zijn ze dan nog zo luttel, worden vervormd. De vermoorde zal geen vrouw zijn, maar wel een man. Waarom? - Het komt zelfs zover, dat de moord niet eens meer in het huis plaats grijpt, maar wel er buiten. Waarom? Kan ik me misschien niet voorstellen, dat er in ‘Villa Acacia’ zoiets tragisch zou gebeuren, misschien omdat de naam, of de idylle eraan verbonden een of andere herinnering in me wakker roept? - In elk geval durf ik het niet meer aan. ‘Villa Acacia’ is een deel van mezelf geworden, ik kan die naam niet meer verbinden aan het begrip ‘moord’, alleszins niet binnen die muren. Zover staan we nu, maar... de novelle is nog niet eens geschreven. Wie weet hoeveel veranderingen het plan nog ondergaat, vóórdat het eindpunt gezet is. Misschien is er dan niet eens meer sprake van een moord, wie kan dat voorspellen?

En dat is het eigenaardige. Stel u voor, dat iemand me in dat geval vraagt: ‘Vertel me eens, welk is de oorsprong van dit verhaal?’, dan zal ik hem zonder aarzelen moeten antwoorden: ‘Ik heb eens een huis gezien waarin een moord gebeurd is.’ De man zal glimlachen en misschien wel wijselijk het hoofd schudden. En toch, ik zal geen woord onwaarheid gesproken hebben. Hoe dit feit dan te verklaren? Laten we er gewoonweg niet over nadenken. Ons dunkt dat het absoluut onverklaarbaar is. Bijna onbewust vervormt men de werkelijkheid, men vermengt ze met détails die er helemaal geen aanknopingspunt mee hadden, men gaat soms zover, dat zelfs het innerlijk der personen anders wordt dan men zich wel voorgesteld had. Ongebreidelde fantaisie? Vrucht van de inspiratie? Of alleen maar een zucht om alles mooier voor te stellen dan het was, omdat men ondanks alles,

[p. 192]

zijn figuren niet kàn zien gelijk ze eigenlijk moeten geweest zijn.

Hij die kan mag op die vragen antwoorden. We zijn zelf benieuwd een andere mening te horen.

FRANS COOLS