Arsenaal. Jaargang 3

[p. 165]

‘De Vrije Katheder’
Bij de opvoering van ‘Veva’ van Johan Daisne

Johan Daisne heeft onlangs voor zijn toneelwerk ‘Het Zwaard van Tristan’ de driejaarlijkse letterkundige prijs voor Toneel ontvangen.

De opvoering van Johan Daisne's toneelwerk ‘Veva’ in de K.N.S. wordt door publiek en pers als een mislukking beschouwd.

Een veronderstelling dat ‘Het Zwaard van Tristan’ een bekronenswaardig-, ‘Veva’ een mislukt stuk is, vervalt omdat al de stukken van Daisne uit hetzelfde hout en met dezelfde vaardige hand en geest gesneden zijn, dus:

1) De Vlaamse letterkundige wereld, die geen enkel woord van afkeuring op de bekroning van Daisne bracht, is van oordeel dat hij wel degelijk recht had op deze prijs. Prijswinnaar wil natuurlijk niet altijd zeggen: de toneelschrijver in de perfectie, doch in elk geval beantwoordt diens werk toch zeker aan de gestelde eisen van vorm, taal en inhoud.

2) Het publiek heeft ‘Veva’ niet gewaardeerd. Er zijn dan twee mogelijkheden:

a) Daisne heeft ‘literair’ toneel geschreven, dat niet voor opvoering geschikt is of

b) De verwezenlijking van het stuk heeft niet aan de vooropgestelde ideeën van de dichter voldaan, waardoor het publiek een verkeerde indruk kreeg.

Het publiek, dat bovendien een veel te hoogdravende inleiding te slikken kreeg, waardoor het reeds argwanend werd, is alras geneigd het onder a) te klasseren, trouwens het publiek in massa genomen kan het onderscheid tussen a) en b) moeilijk maken, vooral omdat het 't werk van de auteur in zijn oorspronkelijke vorm niet kent en bovendien elke regie-fantasie mist (bewijs: de massa houdt er niet van toneelwerken te lezen).

Zelfs wanneer een stuk als ‘Veva’ geheel en al volgens de inzichten van de auteur door een zielsverwante regisseur in de perfectie wordt opgevoerd, zal het publiek nog altijd vreemd staan tegenover experimentele vormen.

Degenen, die onderscheid tussen a) en b) moeten kunnen maken, die de aanvullende opvoedende taak van auteur, directeur, acteur moeten volbrengen, zijn de heren critici. De meesten hebben hier gefaald. Zij hebben zich slechts ‘-verslaggevers’ ofte spreekbuizen van het publiek getoond.

Zekere zwansweekbladen verkopen hun waar gelijk het pu-

[p. 166]

bliek ze graag opgediend ziet. Die neemt niemand ‘au serieux’. Maar vele anderen hebben zich tot dat peil verlaagd en zich degelijk in hun kaart laten kijken, dat zij - al zijn er bij die jaren meelopen - absoluut niet voldoen aan de normen, die ik stelde in mijn artikel over ‘De verplichte opleiding van de toneelcriticus’ (Kerstnummer ‘Het Tooneel’). In Amerika bv. wordt een toneelcriticus even voornaam en belangrijk geacht als auteur, regisseur e.d. Waarom? Omdat hij meestal evenals de auteur, acteur enz. voor zijn vak gestudeerd heeft en werkelijk ‘deskundig’ is: zijn oordeel bezit positieve waarde. Maar door het gebrek aan deskundigheid heeft noch acteur, directeur, enz. zelfs publiek geen achting voor de toneelkritikus hier te lande, tenzij soms de voor gevlei-ontvankelijke-menselijk-zwakke artist. Dit is niet alleen hier. Ook in Nederland zoekt men thans tevergeefs naar gezaghebbende figuren. En hoe zou men Daisne's peilingen kunnen waarderen, waar bv. een conservatieve geest het werk van Hindemith en Permeke zelfs al met de afgesneden staart van de hond van Alcibiades durft te vergelijken, bewijst de vastgeroeste geest voor vooruitgang en vernieuwing. Hier past slechts de geijkte aanhaling: ‘Deden we allen gelijk onze ouders, we leefden nu nog in spelonken met berenvel, pijl en boog.’

De voorstelling was een mislukking, dat is niet te ontkennen, doch DE fout heeft men niet kunnen ontdekken. Dat het stuk slecht en rot is, is gemakkelijk en vlug genoeg gezegd. Van een publiek uit een stad, dat later een Fantasia van Walt Disney uitfloot neem ik dat niet kwalijk wel de heren van de pers.

Dat het publiek het gegeven gebanaliseerd heeft is te begrijpen, doch in plaats dat de pers haar taak begreep en het publiek enkele inzichten rijker maakte, bleek zij er niet toe in staat te zijn omdat ze zelf het stuk niet ‘begreep’ en zich liet meeslepen door een van de gevaarlijkste wapens van het publiek: het ridiculiseren.

Ik kan mijn vriend Daisne geruststellen. De werkelijke intellectuelen van Vlaanderen - zoveel vertrouwen heb ik nog in de volgelingen van hen - die in de laatste eeuw voor hun taal en kultuur gestreden hebben, zullen niet over de ‘slechte’ beschouwingen, wel over de ‘niet-begrijpende’ kritikasters spreken. De tijd zal het trouwens bevestigen.

Tegenover al die Vlaamse verslaggevers wil ik een andere beschouwing over ‘Veva’ laten horen, een beschouwing die in het Nederlandse weekblad ‘Film en Theater’ verscheen. Ik laat deze hier cursief volgen. In ‘Film en Theater’ beschik ik over een beperkte plaatsruimte (papierschaarste), doch ik heb er voor deze uitgave nog enkele kanttekeningen bijgevoegd.

‘Om het levensbeeld van Dr. Kamerik te schilderen, heeft

[p. 167]

Johan Daisne gegrepen naar een vorm, die ver van de gebruikelijke toneelconceptie verwijderd ligt en dicht de grens van het filmische beeld benadert. De regisseur, die wel de idee van het eerste deel van de trilogie ‘De liefde is een schepping van vergoding’ terdege had begrepen en weergegeven, miste echter de wijdse fantasie de grote overgang mede te maken, waardoor het decor - waarin de regisseur en de decorontwerper zich niet hadden losgemaakt van de toneelmatige plaats - het publiek eerder een poppenkastachtige- dan een filmische indruk gaf en het de illusie ontnam de sprong in de onbepaalde tijd mede te maken.

Het decor was de grootste mislukking van de gehele voorstelling. Het beantwoordde niet aan het gehele opzet van het stuk: plaats en tijd in de ruimte. Het trok alle ragfijne draden tussen idee en gebeuren uit elkaar.

Dat was dubbel jammer, want zo als er veel schrijvers een rol voor een bepaalde acteur schreven, heeft Daisne hier een stuk voor een regisseur geschreven, een stuk waarin vooral de vlotte techniek de voornaamste factor (voor te slagen) had moeten zijn. Een lang voorafgaand contact tussen aqteur-regisseur is hiervoor noodzakelijk, opdat men tot een gemeenschap van opvatting komt. Men leze de open brief van Daisne hoe het bij Veva gebeurde.

Prachtige vondsten als de projecteringen van het geliefde visioen-beeld op het schilderij en het spiegelbeeld miste effect door de onvoldoende voorbereiding en onverzorgde afwerking. Door deze vondsten bewees de regisseur wel degelijk begrip en inzicht in het stuk te bezitten; doch dat de uitvoering niet geheel en al slaagde kwam door zekere tekortkomingen in de schouwburg. Men bezit wel drievoudige ploegen artisten, regisseuren, maar niet van machinisten en belichters. Daarbij zijn deze laatsten ‘werklieden’ en geen ‘artisten’, die bovendien niet eens rechtstreeks onder het bestuur van de schouwburgdirecteur staan.

Trouwens in het gehele stuk faalden de hoofdacteurs, nml. de machinisten, de belichters door een volkomen gebrek aan (rol) kennis en repetitie.

Dit bestempelde het failliet van het speelsysteem, waardoor een stuk als Veva met EEN, zegge en schrijve één decorrepetitie, die nota bene tevens meteen de generale was, in zee moest. En de schandalige verontachtzaamheid van de figurantenrepetitie. Een regisseur als Balfoort kan toch wel zes figuranten dirigeren, dus de knoop ligt ergens anders.

De artisten zijn in dit stuk slechts werktuigen (marionetten) in de hand van de regisseur. Behalve Dr. Kamerik (verdienstelijk en met veel liefde door Willem Cauwenberg ingestudeerd) zijn alle personen slechts schimmen, idee-abstracties van Dr. Kame-

[p. 168]

rik. Vooral in de drie gedaanten van zijn estetische liefde komt dit fel tot uiting: Veva, de heroische doch onbereikbaar; Agnes de Wijk, de schoon-menselijke met het begin van aardse bevrediging en de onvergode secretaresse Helen, de bijna dierlijke goedaardig-menselijke: het brood.

Dat het publiek (onbepaalde plaats en tijd, zie boven) de ‘misselijke’ indruk kreeg dat Dr. Kamerik een vulgaire. Don-Juan (om een trivialer woord, in de schouwburg gehoord, te verzwijgen) die recht van het ene wijf naar het andere liep inplaats van Dr. Kamerik: de zoekende intellectuele idealist en dromer, die de verschillende aspecten van geestelijke en lichamelijke liefde tevergeefs in één vrouw poogt te vinden, was niet de schuld van de auteur, wel van de voorstelling. Dat het publiek bevattelijk is voor een niet nadere tijd aanduiding bewijst onze hedendaagse film, die zelden meer als twintig jaar geleden op het doek projecteert: ‘drie dagen later’ e.d. iets, wat men nog wel in het schouwburgprogramma terugvindt. Voor Veva had niet het programma, maar de opvoering zelf het tijdverschil moeten aangeven.

De acteurs stonden voor een zware en vreemde taak, omdat zij in een minimum van gebaar (opnemen van de telefoon door de beide personen terzelfdertijd op een verschillende plaats zonder dat één tot bellen besluit) een maximum van gebeuren moesten weergeven, vaak zonder de minste tekst. Een van de mooiste figuren in het gehele stuk is de boodschapper Kruys, de schim die steeds om ons heen is om ons aan het verleden te herinneren en ons mede helpt de dood tegemoet te zien. Eduard Gorlé gaf een uitmuntende symboliserende surreële uitbeelding. Ondanks enkele treffende weergaven kon het geheel niet tot het publiek doordringen. De uitvoerders konden de experimentele conceptie niet hanteren, terwijl de ideeën van de auteur, hoog-wiekend op vleugels van eenvoudige dagelijkse gebeurtenissen door het publiek gebanaliseerd werden.

Deze zeer begaafde Vlaming is geen specifiek toneelschrijver: hij is een volbloed letterkundige in de breedste zin des woords, hij is ook dichter, romancier, essayist, doch in een ander land had hij als dramaturg de reputatie van een Annouilh gehad. (Er liggen verwante verleden-schimmen in Veva en Leocadia).

Helaas, na de bloeiperiode van het Vlaamse Volkstoneel is Vlaanderen nooit meer vooruitstrevend en toonaangevend van toneelrepertoire en vorm geweest: men huppelt aarzelend de successen van New-York, Londen en Parijs, soms uit de tweede hand van Nederland of Bruxelles, na. Wellicht dat het gemis van een jonge durvende toneelgroep naast de gesubsidieerde groepen zich fel doet gevoelen.

Ik heb de kritiek alhier nog niet gelezen, doch ik weet

[p. 169]

zeker dat velen het een slecht ‘toneel’-stuk zullen heten. Dit wist ik zelfs al op de generale en mijn woorden zijn uitgekomen.

Als een directeur (regisseur) in Nederland een artistieke daad wil stellen door dit product van d'eigen tale te brengen, kan hij door zijn regie-visie (in overleg met de schrijver) bewijzen dat het een goed stuk is.

Dit schreef ik voor een Nederlands blad; ik had voor een Frans op Jean Louis Barrault kunnen wijzen, voor België denk ik graag aan Le Rideau de Bruxelles als ik mij de voorstelling van ‘L'Ineonnu d'Arras’ herinner, maar ook in de K.N.S. is het mogelijk tot een perfecte voorstelling te komen. Twee grote factoren zullen over het welslagen van ‘Veva’ en de andere stukken van Daisne beslissen: de innige samenwerking tussen auteur-regisseur in de eerste plaats en natuurlijk ook met alle andere medewerkers en... een voldoende technische voorbereiding.

Nawoord.

Mijn artikel was reeds geschreven voor het ‘Antwoord aan Johan Daisne’ van Firmin Mortier verscheen. Daisne schreef reeds, dat het pijnlijk is IDEEEN te verdedigen, omdat men steeds PERSONEN moet aanpakken. Ik heb dat ook gevoeld. Ik wil echter wel verklaren dat ik Firmin Mortier niet tot de ondeskundige verslaggevers reken; integendeel: alleen kan ik Daisne begrijpen waarom hij juist zijn open brief naar de Volksgazet schreef. Na de generale voorspelde ik me zelf dat Mortier tot de weinigen zou behoren, die Veva zouden waarderen. Ik heb de beoordeeling van F.M. met veel belangstelling gelezen en daar ik als verdediger van Veva absoluut niet zo fanatiek ben als de verguizers en Veva een ‘perfect’ stuk noem, kan ik de ontleding door Mortier wel appreciëren, doch niet bijtreden.

Ik houd stand dat na de juiste aanhef van de zin: ‘Mislukking die voorzeker ten deel op rekening komt van een publiek, dat al te zeer geneigd is zonder meer af te wijzen wat het niet zoo duidelijk begrijpt (en als U in dat zinnetje publiek door pers vervangt, waarmede toch een groot gedeelte door haar onbegrip zich gelijkschakelde, dan gaf F.M. onbewust reeds voor Daisne de veroordeling van zijn collega's) van een regie en een scene-techniek, die niet opgewassen bleken tegen hun taak’, het besluit onder de invloed van de toneelmislukking veel te sterk overdreven is; ‘maar die toch in de allereerste en ver-uit de ruimste plaats te wijten is aan den auteur.’

Op grondvesten van mijn beschouwing zou ik een regie en een decor kunnen opbouwen - enkele meningsverschillen met de auteur overbruggend - waardoor Veva in de uitvoering wel

[p. 170]

een goed resultaat voor een zeker publiek zou opleveren. Anderen zijn mij hierin reeds bijgetreden en ook Balfoort - een goed vakman - had daartoe in staat geweest mits hij voor de aanvang van de repetities zijn inzichten en vooral het decorontwerp (!) de schrijver had voorgelegd, het schouwburgapparaat vlotter had gewerkt.

Daar lag de grondfout, mijnheer Mortier en niet in enkele zwakker geschreven gedeelten als het restaurant-dialoog.

PAUL VERMEER