Arsenaal. Jaargang 2

[p. 390]

Het Probleem van de Dood in de Romans

Dit zijn een paar overwegingen, die in ons opgekomen zijn, bij de lectuur van Julien Kuyper's opmerkelijke roman ‘Donderkoppen’. Noteer, dat wij niet spreken over dit boek in het bizonder, de aanmerkingen gelden altijd en voor elk werk. ‘Donderkoppen’ is slechts de aanleiding om een paar woorden over het probleem van de dood in romans te schrijven.

Het is een feit, dat de dood een veel voorkomende verschijning is in de literatuur. Wij geloven, meer nog in de literatuur dan in het leven zelf. Belangwekkend zou het kunnen zijn na te gaan van waar die voorkeur komt. Wij weten, dat praktisch elke romancier, vooral elke grote romancier, een pessimist is. Hij ziet meer het kwade in de mens dan het goede, waarschijnlijk omdat het kwade aanleiding geeft tot scherpere conflicten, tot meer actie. Vandaar misschien reeds die voorkeur voor de dood in al haar verscheidenheid: moord, zelfmoord, dood op het slagveld en zo meer. Daarbij is de dood het eindpunt van alle leven. Wil men dus een leven tot het uiterste doordrijven, dan is men verplicht te besluiten met de dood van zijn personage. Zie bv. Walschap in ‘De Dood in 't Dorp’ en in het grootste deel van zijn romans. Hij trekt een doorlopende lijn: zo het leven, zo het einde, ofwel een ommekeer door berusting en ervaring, maar aan het slot van alles: de dood. Hiertegen kunnen wij niets inbrengen, maar het is ook daar niet over dat wij willen spreken.

Wij hebben daarentegen opgemerkt, dat veel schrijvers de dood gebruiken als een soort ‘deus ex machina’ om hun conflicten op te lossen. Wij staan vóór een intrigue die we niet ontknoopt krijgen; laten we een der personen sterven, mijne Heren, dan is de zaak gezond. Een figuur uit de weg geruimd en de baan is vrij! We verbinden dit aan dit, en het wordt een oplossing die niet onlogisch en onnatuurlijk aandoet, vermits toch de dood een gewoon verschijnsel is.

Ter illustratie willen we kijken naar genoemde roman van Kuypers.

Wij hebben daar de verhouding Hans Van Ballaer, zijn zenuwzieke vrouw Gaby en zijn minnares Annie. Hans stoort zich, kunstenaar zijnde, niet aan conventie en ziet er dus geen graten in met zijn geliefde te leven als was zij zijn wettelijke vrouw. Maar Annie is van burgerlijke afkomst. Haar ouders herinneren haar aan de wetten van fatsoen en daarbij, zij is er zichzelf van bewust, dat Hans, ondanks alles, niet helemaal van haar alleen is. Er blijft de wettige vrouw die van geen tel is,

[p. 391]

- trouwens, zij is ook in het verhaal een nul in het cijfer, - maar die toch zijn vrouw is. Vandaar een zeer natuurlijk conflict tussen de geliefden.

Hoe ontknopen we deze situatie?

Ofwel onttrekt Annie zich aan de band van conventie en burgerlijkheid en laten zij samen de wettige vrouw in plan om in vrije liefde voort te leven.

Ofwel luistert Annie naar de stem in haar binnenste en deze oplossing brengt dan noodzakelijkerwijze een breuk tussen haar en Hans.

Ofwel,... en hier ligt het paard gebonden, redeneren wij zo. Gaby bestaat toch praktisch niet: zou het dan niet even goed zijn, dat zij er in 't geheel niet was? Wel ja, mijne Heren, laten wij haar zelfmoord doen plegen en de weg is open. Hans spartelt nog een beetje tegen, - hij vecht met het besef, daf zijn vrouw zich door zijn schuld van het leven beroofd heeft, - maar dan komt alles in de rechte lijn. Hij trouwt met Annie, ze krijgen een kind en alles is in orde. Zelfs Annie's moeder, dit mens druipende van pietlutterigheid, zal akkoord zijn. Zelfs de gendarm, tante Bertha, zal het paar haar moederlijke zegen geven.

Maar... kan een mens zich zomaar ontmaken van het idee, dat iemand die hem toch lief geweest is om zijnentwille gestorven is? Zou dat besef niet voldoende zijn om het huwelijk tussen Annie en Hans te doen mislukken? En als dat waar is, heeft de dood dan wel iets opgelost? Wij geloven het niet. Zelfs integendeel, hij heeft de zaken nog wat meer in de war gebracht. De figuren zijn met hun eigen geweten niet in orde gekomen: er heeft een andere macht ingegrepen die schijnbaar alles in de goede richting leidt, maar is dat wel mogelijk? Moet men alle conflicten niet in en met zichzelf uitvechten?

Er is in het boek een tweede voorbeeld van de dood als deus ex machina, tenminste, zo komt het ons voor. Wij zien de jonge Robert Van Ballaer geplaatst vóór de problemen van zijn tijd: politieke onrust, Vlaamse kwestie, godsdienst, en vóór een paar andere die van alle tijden zijn: liefde, sexualiteit en zo meer. Hij is een zoeker die bij alle gelegenheden zijn eigen hart doorpeilt en niet tot klaarheid kan komen. Zo bv. in het domein der liefde: de rust van Mietje die hem een onbewogen leven zou kunnen schenken, de ideale droomverschijning van haar zuster Bella, de verrassende passie achter het schijnbaar koele masker van Mathilde ofwel het perverse in Simone's meer gecompliceerde verschijning? Hij weet met zichzelf geen raad als de oorlog uitbreekt en Robert sneuvelt. Dit schijnt ons geen dood toe die het

[p. 392]

leven met al zijn beloften afbreekt, gelijk bv. die van Guy Roumillet uit Van Baelen's ‘Gebroken Melodie’. Het komt ons eerder voor als een goedkoop middel om het conflict niet te moeten ontknopen. Inderdaad, als Robert terugkomt, staat bij nog vóór al de problemen die hij geen baas kan, plus vóór diegene die de oorlog zelf hem zal stellen. Er is dus een tweede deel nodig om hem met zichzelf tot klaarheid te doen komen. Is het dan niet eenvoudiger alles af te breken? Hij sterft zonder dat het leven voor hem van betekenis geweest is.

Uit die twee voorbeelden kunnen wij duidelijk opmaken, dat de dood niets oplost. Zij maakt een abrupt einde aan een conflict en schijnt het te ontknopen, maar als we dieper doordringen komen we tot de vaststelling, dat er nog altijd niets in orde is, evenmin als tevoren.

De dood regulariseert alleen de uiterlijke verhouding Annie-Hans, maar kan geen klaarheid brengen in hun gevecht met zichzelf.

De dood spijdt Robert's leven af als het nog geen leven geweest is.

Akkoord met de dood als logisch doorgedreven einde van alle leven, maar in andere gevallen laat zij een onnatuurlijke leegte achter. Wij wensen te weten hoe Robert met zichzelf in het reine komt en hoe Annie en Hans hun conflict doorspartelen. Op deze manier wordt het probleem uit de weg geruimd, maar ik vrees, dat er telkens een ander, een veel ingewikkelder, in de plaats komt.

Dit alles gezegd zonder iets af te dingen van de opmerkelijke kwaliteiten van Kuypers' roman, vermits, - wij merken het nogmaals op, - de paar voorbeelden uit zijn boek enkel ter illustratie aapgehaald werden.

Frans Cools