Arsenaal. Jaargang 2

Surrealisme en schilderkunst.

Twintig jaar na de publicatie van het eerste surrealistisch manifest door André Breton, blijven de gedachten en de werken van de surrealistische kunstenaars nog steeds een raadsel voor het groote publiek. Vooral de schilders hebben hieronder geleden en wij kennen meer dan een kunstliefhebber wiens begrip van de moderne kunst niet verder reikt dan Georges Rouault en Gust Desmet, ten nadeele van Max Ernst en Paul Delvaux.

Het werk van André Breton ‘Le Surréalisme et la Peinture’, dat in 1945 bij Brentano's te New York verscheen, verkrijgt dan ook zijn eerste aantrekkingskracht door het feit, dat hier een der leiders-zooniet DE leider van de surrealistische kunst aan het woord komt. Verder biedt het boek de gelegenheid kennis te maken met de laatst-aangekomenen onder de surrealistische kunstenaars, waarvan de werken in ons land nog vrijwel onbekend zijn.

[p. 213]

Aan de basis gezien is het surrealisme een onverschrokken stellingname tegen de realiteit, vôôr de poëzie, tégen het leven, vôôr den droom, tégen de hedendaagsche maatschappelijke ordening, vôôr de individueele vrijheid, tégen het intellect, vôôr het onderbewuste. Dit maakt van de surrealistsche kunstenaars al te samen de erfgenamen van Arhur Rimbaud, de Lautreamont, Bonnot en Freud. Van de dichters hebben zij hun verfijnden zin voor het mysterie geërfd, van de anarchisten hun hunkering naar een gezuiverde maatschappij en een bandelooze vrijheid, van den Weenschen psychiater hun curiositeit naar het subconsciente. Elk dezer aspiraties heeft zijn stempel gedrukt op hun werk en het dat onthutsend en poëtisch, dat opstandig en vrijheidslievend karaker gegeven.

Men weet, dat de Surrealisten in de eerste plaats een schok willen te weeg brengen - de beroemde ‘petit choc’, die Max Jacob verrukte - en dat deze schok in het gemoed van den toeschouwer zekere troebels moet doen ontstaan, die de uitwasemingen zijn van zijn onderbewuste. Met Sigmund Freud gelooft de surrealist, dat de libido de meeste onzer daden en gevoelens beheerscht. De rol van den surrealistischen kunstenaar, zooals deze van den psychiater, ligt in het opdelven van onze meest verscholen instinkten en teruggedrongen krachten. De kunst moet den mensch vrij maken, eerst van zichzelf, dan van de absurde maatschappelijke verplichtingen, vervolgens van de banale realiteit.

Om den mensch tot die geestelijke vrijheid te brengen, hebben de surrealisten verschillende middelen aangewend, die André Breton op gevatte wijze ontleedt. Hij onderscheidt ten eerste het werk van de kunstenaars, die de uiterlijke wereld nog tot model van hun doeken gemaakt hebben. Maar tusschen het voorgestelde voorwerp en den toeschouwer staat de stijl van het werk en deze stijl is bij den Franschman Henri Rousseau volledig op het pueriele en het ongekunstelde afgestemd. Bij Giorgio de Chirico drukt hij het geheimzinnige en het vreemde van zekere Italiaansche straten in de middagstilte uit. Bij Leonora Carrington is de stijl meer op het fantastische en het poëtische berekend. Zoo willen deze kunstenaars - die met groote moeilijkheden te kampen hebben om hun inspiratie hoog te houden - het directe mysterie uitdrukken, dat in de realiteit van iederen dag ligt. In België zouden wij hun kunst als ‘magisch realisme’ betitelen.

[p. 214]

De tweede werkwijze bestaat er in, van twee of drie voorwerpen, die niet het minste verband hebben met elkander, bijeen te brengen. Op een zeer realistisch geschilderd stilleven van den Belg René Magritte wordt de snede hesp, die op het bord ligt, schielijk met een oog begiftigd.... Bij den Franschman Victor Brauner vergroeit de naakte vrouw op hallucineerende wijze tot een kater, terwijl een tulp tusschen haar borsten ontluikt. Bij den Italiaan Salvador Dali verschijnen brullende leeuwenkoppen op de rotsen. Wij weten, dat deze schilders meer de schielijke, verrassende opwellingen van het onderbewuste, dan de werkelijkheid schilderen, en dat zij zoodoende in hun volle recht zijn. Maar hun werkwijze wordt ten slotte een kneep, die al te duidelijk is om te overtuigen.

Komt dan de laatste reeks schilders, waarvoor André Breton alleen lof heeft en die kustenaars telt als Max Ernst, Joan Miro, Hans Arp, Arshile Gorky, Wolfgang Paalen, Matta, Yves Tanguy en niet het minst Paolo Picasso. Deze schilders beoefenen de automatische methode, die het onvoorziene, het onredelijke en het onderbewuste in den mensch rechtstreeks aan het woord laat. Zij zijn het verst gegaan in het afwijzen van alle elementen, die tot de uiterlijke wereld behooren. In de dichtheid van hun schaduwen, de grilligheid van hun lijnen, de losbandigheid van hun composities ontdekt gij echter objecten, stemmingen en gedachten, die u van verre bekend zijn en die ge toch niet verklaren kunt. August Vermeylen, die nochtans wars was van alle theorie, heeft ergens geschreven, dat hij al te groote helderheid in de kunst wantrouwde. Met de surrealisten zitten wij in de dichtste duisternis, als waren we geland in een gebied, dat we nooit betreden hebben en dat ons toch op geheimzinnige wijze vertrouwd is.

De surrealist wil noch een verbluffende en bekoorlijke weergave van de realiteit, noch een perfectie van lijnen en kleuren, noch een klassicistische uitdrukking van gedachten en gevoelens bereiken. Zijn experimenten behooren dan ook meer tot de wetenschappelijke opzoekingen, dan tot de esthetische verwezenlijkingen. Om ons den weg van die opzoekingen op scherpzinnige wijze ontleed te hebben, verlucht met een veertigtal illustraties, is het boek van André Breton een mijlpaal in de ontwikkeling van de moderne schilderkunst.

Jan Walravens.