Arsenaal. Jaargang 2

[p. 7]

I. - Inleiding.

De meningen over de critiek zijn al even verward als de discussie's over de kunst.

Zoals dit met de kunst het geval is, kan men evenzeer de critiek in categorieën, groepen of genres classeren. Zeer geleerde heren hebben in dit verband een gamma van soorten ontworpen die de leek letterlijk en figuurlijk van verbazing deden zwijgen, een houding die ten andere op dit terrein van zelfsprekend te waarderen is. Zo horen we uit de etherische sferen der katheders uitspraken doen over rationele, formalistische, rhetorische, pseudo-esthetische, existentiële, egocentrische critiek, en vele andere wetenschappelijke adjectieven, die ons, tot onze eer, geen schrik meer kunnen aanjagen.

Grijpt men in een laatste wanhoopspoging naar een encyclopedie - in vele gevallen een redplank voor sophistisch aangelegde debatliefhebbers - dan wordt de toestand niet alleen bedenkelijk, maar daarenboven volledig hopeloos. Doch één zekerheid hebben wij: er bestaat critiek, zoals er kunst bestaat. En of wij nu al dan niet in de mogelijkheid zijn het wezen ervan te definieren, zulks doet niets af aan de eigenlijke of liever nog de feitelijke essentie.

Dat kunst bestaat - wij zegden het reeds - daar is iedereen van overtuigd. Dat critiek bestaat, is een axioma. Wie soms nog twijfelen mocht, gelieve zich in vertrouwen te wenden tot politiekers, letterkundigen, kunstschilders, in één woord tot mensen die daden stellen die aan het oordeel van een publiek onderworpen worden.

Met dit alles hebben wij echter reeds één zaak vastgesteld en wel, dat critiek, in grote lijnen althans en zeer profaan uitgedrukt, zich laat herleiden tot oordelen. Dat dit oordelen veelal uitgegroeid is tot nuances of modaliteiten van dit aardige werk-

[p. 8]

woord - be- of veroordelen - dat weten de be- of veroordeelde personen beter dan wie ook.

Onder die vele soorten critiek is er echter één bepaalde soort die onze zeer bijzondere aandacht gaande houdt, nl. de litteraire critiek.

Dat de critici het over hun eigen ambacht niet eens zijn hoeft ons weerom niet te verwonderen. Het is nu eenmaal een feit, dat hoe meer men weet, hoe feller men twijfelt. In dit verband moet het ons dan ook niet verwonderen dat Oscar Wilde het leven ondergeschikt achtte aan de kunst, en de kunst ondergeschikt aan de critiek.

Zowat alle schrijvers, met en zonder ronkende namen, hebben alzo het probleem ingewikkeld gemaakt in hun pogen dit op te lossen. Wij, helaas, zijn hierop evenmin een loffelijke uitzondering.

Doch laat ons eerder de litteraire critiek beschouwen. Naar de aard van het beoordeelde zouden wij dus van toneel-, proza-, poëzie-, essay-, en critiek op de critiek (een graag- en veelvuldig beoefend genre) kunnen gewagen.

Van al deze door de vorm of het object gedetermineerde soorten is er slechts één soort die thans onze belangstelling verdient: de poëziecritiek.

De poëzie-critiek, een samengesteld woord waarvan de beide delen voorlopig evenmin te bepalen zijn als de grote groep waaronder het ressorteert, betekent dus in normale taal, het oordelen (in dit geval steeds be-, veelal veroordelen om dikwijls velerlei voor-oordelen) van de poëzie.

Waar deze functie in de Vlaamse letterkunde voor het ogenblik het monopolium blijkt te zijn van Reimond Herreman in zijn ‘Boekuil’, waren er vôôr 1940 heel wat hardere scherprechters op dit terrein bedrijvig. Onder de talrijke hellebardiers vielen er echter een tweetal op, én door hun persoonlijkheid en finesse, én door hun veelal juist oordeel, dat steeds na een diepgaand onderzoek was geveld. Het waren Urbain Van de Voorde en Marnix Gijsen. Dag-in, dag-uit waren zij in het Parnassusgebergte, nu eens olijven snoepend, dan weer in vinnig

[p. 9]

debat met Apollo, doorgaans in twist met de Muzen en bijna steeds de lier stukslaand op het hoofd van hoopvolle dichters.

Beiden zelf dichter, schenen U. Van de Voorde en M. Gijsen weinig deernis te hebben met hun lotgenoten, zij schenen zelfs in het geheel geen medelijden te koesteren, zelfs niet eens voor zich zelf en zeker niet voor elkaar. Oppositair waar het inzichten over de poëzie betrof, hebben zij nochtans beiden eerlijk naar de kern van de poëzie gepeild. Dat de ene zulks deed met gedegen gebaren en klassieke stemintonatie, terwijl de andere luchtiger en schertsend de moeilijkheden terzijde stelde, betreft toch maar het vorm-aspect, de formulering, van hun critisch inzicht. Dat zij zich hierbij weinig vergist hebben, bewijst de erkenning van de dichters die zij als beloften hebben geïntroduceerd.

Door de wijze waarop zij zich als litteraire critici hebben ontpopt hebben zij bewezen een zeer diep inzicht te hebben, niet alleen in een bepaald poëtisch genre of specifiek vormaspect, maar vooral in de poëzie zelf. Via hun uitspraken over bepaalde dichters hebben zij hun persoonlijk inzicht kenbaar gemaakt. Dit vooral voor Marnix Gijsen die nooit bepaald is vooruitgekomen met een theorie of een esthetische beschouwing over poëzie. Urbain Van de Voorde, integendeel, heeft wel zijn zienswijze over poëzie vastgelegd in het kleine werkje ‘De Poëtische Inspiratie’. Door de gans speciale, vaak zeer uiteenlopende wijze waarop beiden over poëzie en dichters hebben gehandeld loont het de moeite het werk van beide critici aan elkaar af te wegen en op te sporen welke aanknopingspunten beiden gemeen hebben en in wat hun criterium verschilt. Om dan deze theoretische criteria aan de practische verwezenlijking te toetsen moeten wij, op gevaar af oude koeien uit de sloot te halen, het oordeel dat beide auteurs op dichtbundels hebben uitgebracht confronteren.

Uit de vele werken die beide schrijvers op de markt brachten zijn er, voor deze studie althans een viertal van groot belang, d.i. voor Urb. Van de Voorde: ‘Keerend Getij’, de critiek der Vlaamse poëzie tussen 1931-1941 en ‘De Poëtische Inspiratie’, een studie gesproten uit de bezinning op het wezen

[p. 10]

van de poëzie; voor Marnix Gijsen zullen wij ons enkel steunen op de twee delen van zijn ‘Peripatetisch Onderricht’, een kroniek der poëzie.

Als slachtoffers - wij wensen aan dit woord geen pejoratieve betekenis te verlenen - kozen wij Julia Tulkens, Jan Vercammen, Frans De Wilde, Reimond Herreman, Willem Elsschot, Karel Jonckheere, Bert De Corte en Pieter J. Buckinx.

Om methodisch te werk te gaan, of het althans in deze chaotische materie te betrachten, zullen wij integraal het theoretisch of esthetisch inzicht van beide auteurs over de poëzie afzonderlijk resumeren. Vervolgens zullen wij beide standpunten vergelijken om daarna over te gaan tot een confrontatie van de critiek die zij op bepaalde bundels van de voor noemde dichters hebben uitgebracht.