Arsenaal. Jaargang 2

De kunstenaars van Sint-Martens-Latem.

Over het bekende kunstenaarsdorp Sint-Martens-Latem, dat in het begin van deze eeuw enkele der belangrijkste Vlaamsche schilders van heden naar zich toetrok, verschenen rond hetzelfde tijdstip twee lijvige boekdeelen, het eene van de hand van den beroemden kunstkenner André De Ridder, het tweede van den niet minder befaamden estheet Paul Haesaerts. Alhoewel beide auteurs hetzelfde thema behandelen - een voorname episode uit de ontwikkeling van de hedendaagsche schilderkunst, waarin ze, de eene in meerdere, de andere in mindere mate betrokken waren - komen ze nochtans op verschillende slotbeschouwingen uit. In zulke mate, dat we niemand zouden aanraden slechts een van beide werken te lezen; niet dat ze malkander op volmaakte wijze zouden aanvullen, maar omdat degene, die zich aan de hand van deze documenten een nieuwe opvatting van de Latemsche kunstenaars wil maken, noodzakelijkerwijze beide klokketonen moet gehoord hebben.

André De Ridders is voldoende bekend in Vlaanderen, zoodat een breedvoerige voorstelling van den schrijver overbodig zou zijn. Hij is, geloof ik, een van de eerlijkste en van de best-ingelichte kunstkenners, die wij vaak bezitten. Ongetwijfeld een mensch, waarvan de rijke gaven niet genoeg gewaardeerd en zeker niet genoeg ‘uitgebuit’ worden van hoogerhand.

André De Ridder houdt van de Vlaamsche expressionisten. Dat is een jeugdliefde, die hem niet meer verlaten heeft en die in zijn maturiteit misschien nog feller opbloeit dan in zijn jongelingsjaren. Wij stellen ons voor dat hij het boek, dat heden bij de uitgeverij Manteau het licht zag, sedert zijn allereerste kennismaking met Georges Minne en zijn kunstbroeders overpeinsd en gevoed heeft. Vandaar de degelijkheid van die driehonderd bladzijden, die rustig en met licht-klassieken klank

[p. 75]

neergeschreven zijn, zonder hindernissen en zonder omwegen naar hun ‘waarom’ vloeien, blad na blad de groote bewondering van den auteur voor het Vlaamsch expressionisme uiten.

Want ‘Sint-Martens-Latem, kunstenaarsdorp’ is een wijs en bezonken boek, waarvan de inhoud nooit buiten het kader loopt en dat bijgevolg slechts de ontwikkeling van het Vlaamsch expressionisme volgt, voor zoover als het zich in het zonnige dorp aan de Leie af gespeeld heeft; waarvan de documentatie precies en uitgebreid is en waarin niet alleen het achttal befaamde kunstenaars, maar ook de mindere en toch waardevolle talenten, die hen omringden, ontleed worden waarin op haast volmaakte, en in alle geval op klassieke wijze, de bewondering van een diepvoelend mensch voor een bepaalde kunstenaarsgroep verwoord wordt en dat bijgevolg als een mijlpaal zal blijven voortbestaan in de geschiedschrijving van de Vlaamsche kunst in het eerste gedeelte van deze eeuw.

Maar juist omdat De Ridder's uitwerking zoo bezonnen en zoo degelijk is, mist zij allen zin voor avontuur. Zij richt zich ofwel tot lezers waarvoor het expressionistisch gebeuren achter den rug is en dus naar een synthese verlangen, ofwel tot de... eeuwigheid. En het zou ons niet verwonderen, indien De Ridder in dit laatste opzet meer dan eens gelukt was. Maar tot ons, tot de kunstenaars van nu, voor wie het Vlaamsch expressionisme slechts belang heeft in de mate dat zij zichzelf kunnen affirmeeren door het voort te zetten of te bestrijden, spreekt zijn boek haast nooit. Het is André De Ridder's edel opzet geweest een ‘definitief’ werk te leveren over Latem, buiten den tijd en in alle geval buiten alle kleinzieligheid om. Met uitzondering van de zeldzame bladzijden, waarin hij misleid wordt door zijn al te groote liefde, is hij daarin meer dan eens gelukt; maar voor onzen tijd heeft hij niet geschreven; vandaar dat de bijval van zijn boek in de eerste jaren wel niet zal beantwoorden aan de gestelde verwachtingen. Vandaar ook dat het boek vel prachtige ophelderingen, maar geen beslist nieuwe stellingen bevat en dus evengoed in 1930 als in 1945 had kunnen verschijnen, indien de bezinking van den schrijver dat toegestaan had.

Naast den bezadigden en toch innerlijk-brandenden André De Ridder, verschijnt Paul Haesaerts als een onstuimige, pralende laat-romantieker. Hij werd geboren te Boom, waar de eerste

[p. 76]

sporen van de Rubensiaansche en gezonde overdadigheid van Antwerpen reeds merkbaar zijn. Als mensch is hij wat men een ‘buitengewoon charmant man’ noemt, als schrijver bezit hij al de kenmerken van een letterkundige opvoeding in de schaduw van André Gide en Elie Faure, 't is te zeggen, dat hij evenzeer troebleeren als overstelpen wil.

In de Brusselsche kunstkringen gaat hij door als de mentor van de nieuwe schildersgeneratie. Tijdens den oorlog trachtte hij in een ophefmakend boekje het geslacht, dat nu veertig jaar oud is, als ‘animisten’ te bestempelen, hetgeen hem - niettegenstaande het scepticisme van sommigen - handig schijnt gelukt te zijn.

Onnoodig te zeggen, dat het oordeel over Latem van iemand, die even intiem de strijdmakkers van Constant Permeke als die van War Van Overstraeten en zelfs van Rik Slabbinck kent, buitengewoon kostbaar is en dat zijn boek dan ook op een geweldig succes mag bogen. De eerste aanleiding van dat succes ligt in het feit, dat Paul Haesaerts zijn werk onvoorwaardelijk voor kunstenaars en kunstliefhebbers van dezen tijd geschreven heeft. Hij kijkt niet terug op een voorbije periode, maar staat middenin de huidige schildersomwenteling en schouwt vandaar terug naar wat voorbij is.

Wanneer hij, voor zijn werktafel, over Valerius de Saedeleer uitweidt, hangen zijn blikken nog vol van de beelden die hij op Mahy's of Bonnets atelier aanschouwde! Vandaar de levendigheid, maar ook de partijdigheid van ‘L'Ecole de Laetem Saint Martin’ (uitgave ‘Formes’, Eeredienstenstraat, Brussel). Want niettegenstaande Haesaerts' opzet, dat in een vrij antipathiek voorwoord uiteengezet wordt en waarin de schrijver verklaart, dat hij hoofdzakelijk naar sereniteit heeft gestreefd, schijnen zijn beoordeelingen ons meer dan eens betwijfelbaar. Laat ons onmiddellijk zeggen, dat Paul Haesaerts een duidelijk afbrekende houding tegenover het Vlaamsch expressionisme aanneemt.

De meeste jongeren zullen dat deprecieerend oordeel deelen, zij het dan met uiteenloopende reserves. Ook wij meenen, dat Permeke en zijn makkers hun aanzien meer te danken hebben aan de handigheid van hun verkoopers dan aan hun genialiteit. De meesten waren groote kunstenaars op het gebied der zuivere plastiek, maar nimmer hebben zij de ideologische en wereldverzettende hoogtepunten bereikt, die al te welbespraak-

[p. 77]

te literatoren hen toeschreven. In alle geval zijn zij steeds een hinderpaal geweest voor de vrije ontwikkeling van de kunstenaars die hen opvolgden. Een jong kunstenaar die zijn talent bevestigen wil is in de eerste plaats verplicht de dictatuur van Constant Permeke en zijn esthetiek van de schouders te werpen.

Valt nu te zien op welke wijze die teweerstelling geschiedt. Van Haesaerts' methode kunnen we spijtig genoeg niet altijd zeggen dat ze eerlijk is. Zoo beweert schrijver den mensch niet te scheiden van den kunstenaar. Theoretisch klinkt dat zeer juist, maar practisch brengt het mee, dat ons een massa anecdoten opgedischt worden, die meestal onkiesch, soms ook onomwonden walgelijk zijn. Hierdoor komt de mensch in een zeer twijfelachtig daglicht te staan, maar meteen ook zijn kunst. En hier aanvaarden we de werkwijze niet meer. Want indien een deprecieering van de expressionistische kunst ons om velerlei redenen wenschelijk lijkt, dan willen we haar uitsluitend langs zuiver esthetischen weg toelaten en niet door een ontluistering van de menschelijkheid van den kunstenaar.

Maar zooals iedere deugd haar lasten meebrengt, zoo bezit ook iedere tekortkoming haar voordeel. Het hoeft niet verder verklaard, dat het boek van Paul Haesaerts zijn dynamisme precies put uit het gedurig overstappen van het esthetische naar het psychologische plan. Van Constant Permeke wordt op deze wijze een beeld gegeven, dat men den schrijver niet snel zal nadoen. Niettegenstaande al het voorbehoud dat hij maakt, kan Paul Haesaerts niet loochenen dat Permeke een groot kunstenaar is. Bij de bespreking van andere kunstenaars wordt het voorbehoud bijtender en komen de slachtoffers deerlijk gehavend uit het avontuur te voorschijn. Maar nimmer geeft de schrijver wat men een ‘opinion toute faite’ noemt. Steeds zoekt hij een eigen oordeel, geput uit eigen aanvoelen en gevoed door eigen ondervinding uit te drukken. En juist omdat zijn standpunten zoo persoonlijk zijn, onachtzaam voor al de grootsprakerigheid, die rond de Latemsche groep geweven werd en nimmer geneigd om zich voor den katheder der alwetendheid te plaatsen, verplicht hij den lezer zijn stellingen te herzien en drijft hij hem naar een nieuwe en meteen ook adekwater opvatting. Heeft Paul Haesaerts niet geschreven met de vooropgestelde ‘sereniteit’, dan heeft hij tenminste nergens toegegeven aan de heerschende opinie's. Integendeel, hij is moedig vooruit gegaan op den weg naar een kunst, die totaal

[p. 78]

met het te zeer overschat expressionisme zou afbreken en eigen vormen zoeken voor een nieuwen inhoud.

Jan Walravens.