Arsenaal. Jaargang 2

Karel van Mander (1548-1606).
Uit het Gulden Boek der Nederlandsche Lyriek.

In het begin der 16e eeuw worden in gansch West-Europa, levensbeschouwing en kunst op geheel nieuwe banen gestuurd door Humanisme en Renaissance. Zoo'n wending gebeurt niet plots noch ineens definitief. Onder de Nederlandsche dichters die het litteraire leven beheerschen in de 2e helft der 16e eeuw zien we er die weinig meer overnemen van de Ouden dan wat uiterlijk woordvertoon en een beetje pronken met klassieke geleerdheid en namen van velerlei goden en godinnen; andere die bewust streven naar verfraaïng van vorm en taal onder invloed der Fransche Pleiade-dichters, terwijl een derde categorie meer het nuttige, het leerrijke zoeken. Als die tendenzen in een geniaal dichter als Vondel samensmelten tot een schoone har-

[p. 65]

monie, dan bereikt de Nederlandsche literatuur één van haar glansrijkste hoogtepunten.

Een overgangsfiguur en een wegbereider was Karel Van Mander. Voor ons, Zuidnederlanders, is het interresant deze figuur naderbij te leeren kennen: én omdat Van Mander een zeer groote rol speelde in den groei van ons Nederlandsch kunst-proza, én omdat hij, naar 't Noorden uitgeweken, in Haarlem ‘het middelpunt werd van een letterkundigen kring, die de nieuwe kunst ijverig beoefende.’ (Dr. De Vooys: Historische Schets van de Nederlandsche Letterkunde).

Karel Van Mander werd in 1548 te Meulebeke, een West-Vlaamsche gemeente tusschen Kortrijk en Tielt, uit een aanzienlijk geslacht geboren. Hij moet vroeg blijken gegeven hebben van zijn talent, want hij mocht de Latijnsche school te Tielt bezoeken en kwam later in de leer te Gent bij Lucas de Heere. Bij dezen schilder en Rederijker die de vaak slordige rederijkerstaal bewust wilde verfraaien, naar 't model van den Franschman Cl. Marot en die overigens een 30-tal psalmen vertaalde moet het zelfvertrouwen van Karel sterk aangevuurd geweest zijn: hij schreef enkele rederijkersspelen, leidde zelf de uitvoering er van in door zelf geschilderde decors en oogstte ophefmakend succes. Er wordt o.a. verhaald hoe hij zelfs zijn publiek, met een ‘realistische’ zondvloed-uitbeelding overstroomde.

In 1574 onderneemt hij een studiereis naar Italië, bakermat van 't oplevend humanisme en voltooit in Florence en in Rome zijn artistieke opleiding.

Op zijn terugkeer naar het vaderland maakt hij een omreis langs Weenen, komt in 1578 te Meulebeke terug, huwt er en hoopt zich volop aan zijn werk als schilder te kunnen wijden.

De godsdienst-troebelen echter, maken ons land onveilig voor al wie min of meer met de nieuwe gedachten sympathiseert. Na een kort verblijf te Kortrijk en te Brugge gaat hij zich in 1583 in Haarlem vestigen. In 1603 betrekt hij het huis te Sevenberghe, (tusschen Haarlem en Alkmaar). In Juni 1604 vertrekt hij naar Amsterdam en sterft er in 1606.

[p. 66]

We laten Van Mander als schilder onbesproken, vergenoegen ons met zijn grooten invloed te vermelden op de vorming der nieuwe generatie, vooral dank zij zijn Italiaansche scholing. Zijn litteraire bedrijvigheid kunnen we, overzichtelijk aldus voorstellen.

a)	Zijn Bijbelsche stukken en zinnenspelen - alle verloren gegaan in den storm die onze streken teisterde - uitgegeven in 1611.
b)	Vertaalwerk: 1. Homerus' Ilias (naar 't Fransch, nog volop rederijkerswerk). 2. Vergilius' Bucolica en Georgica (1597), waarmede hij zijn tol betaalde aan de pastorale poëzie, in zijn tijd zoozeer in de mode. Hij vond er meer dan Renaissance-wellust, hij vond er rust en de vreedzame stemming, die hij zocht na de woelingen en gevaren van den oorlog, dien vrede, dien hij, met schildersoog gezien, ook zoo statig in vaste, voltonige klankenreeksen wist te doen leven in zijn (later verschenen) ‘Strijdt tegen Onverstandt’. Weest oock vergheten niet, ghij Dodrecht, die seer oudt En edel zijt. Ick wensch U eeuwigh wel te varen Met u betoover, sorgh en gheve, vreuchtschen klaren, Die jonstich u aenbiedt den Druyve-rijcken Rijn, Als Bacchus huys en kerck oft stapel van den wijn. Besuyvelt Alckemaer, veevoedigh oock der Gouwen, Ghy meught te samen Pan met Pales ondertrouwen, D'een Noordt en d'ander Zuydt; leeft lang' en wel beklijft. Ja, elcke Stadt en Dorp in vrede lustigh blijft Bin Hollands Thuyn bevrijdt, ghelijck men nu siet blijcken Een soete stilt'al-om en alle tweedracht wijcken. Wie loochent oft 't is hier Saturni gulden tijdt? Ghij weet, o Landt, niet hoe gheluckigh dat ghy sijt.^(1)
c)	Oorspronkelijk Werk. 1. Gulden Harpe (1599) verzameling van geestelijke ‘Liedekens’ veelal berijmingen van bijbelsche stoffen of opwekkingen tot een devoot leven. Geen kunstbekommernis zat hierbij voor, alleen stichting, alles in den toon van de doopsgezinde liederboeken.

(1) Handboek tot de Ndl. Letterk. Geschiedenis door Dr. J. Prinsen J. Lzn.

[p. 67]

Mijn Ziele sucht in ellende, soo ick mij elders wende Oft keer, dan tot u, Heer. Ick vinde mij ter woestijne Daert vreesselyck is te zijne: T'dangier is menighertier.

2. Het Schilder-boeck (1604) ‘waarin we kunnen onderscheiden ‘Grondt der Edel vrij Schilderconst’ een leerdicht over den aard en 't wezen der schilderkunst; Van Mander vereenigt er de middeleeuwsche allegorie, den studielust der Renaissance, de degelijke vakkennis en een soms fantastische aesthetica, alle zooveel bewijzen hoe ernstig hij zijn kunst opvat. Een tweede deel zouden we kunnen heeten: een reeks proza verhalen over 't leven van Antieke, Italiaansche, Nederlandsche en Hoogduitsche schilders. Dat is veruit het beste van Van Mander's litterair werk. De eerste helft dier biographieën zijn vertaald uit het Italiaansch van Vasari, werk dat hem voor de tweede helft tot model strekte en dat hij met ongemeen groote verdienste navolgde. Als derde deel moge vermeld de ‘Uytleggingh op den Metamorphosis van Ovidius’ waarin hij, wat hij zelf van Ovidius leerde, aan anderen voortleert o.a. 't plezier van veel uitwendige versierselen en heel veel mythologischen omhaal. We treffen er echter ook een sonnet aan dat zoo teekenend is voor een merkwaardige dualiteit, waarvan we ook symptonen vinden bij de besten van onze gouden eeuw, ja heel sterk bij Vondel. Hier is de mensch aan 't woord, moe van 't renaissancistisch genot-zoeken, in innig besef van 't oneindige, 't eeuwige, de echte ‘levens-waarde’.

Veel Kindtscher als een Kindt, dat vyerigh liep, geneghen
Vijfwouter in den hof te vanghen al den dagh,
Versot op 't valsche goudt, hetwelk het blincken zagh,
schoon root op wiecken blaeuw, van Phoebi licht besleghen,

Dus in den tijt mijn Jeughts liep ick in veel omweghen
Mijn ijdel lusten nae: 't welck ick wel claghen magh
Dat ick soo was verblindt en nu van al 't bejach
Geen ander vangh en hebbe als rouwt en schaamte creghen:

Want als ick nu ben quyt door 's Hemels goetheyt groot
Den tooverighen doeck, die mijn Siel-ooghen sloot,
Ick nu, doch spade, sie mijn dwaesheyt, weert 't bespotten:

[p. 68]

 

Dat 's Weerelts lusten snoo bedrieghlijck maer en zijn,

 

Blick-wormen vuyl onreyn, die 's nachts maer gaven schijn,

 

Oft, blinckend al van loot, nieuw aarden broosche potten.

We verwijzen naar de bloemlezing die E. De Bock in 1918 bij den Nederlandschen Boekhandel te Antwerpen liet verschijnen, of naar de rijk geïllustreerde in hedendaagsch Nederlandsch overgebrachte uitgave van de Wereldbibliotheek, Amsterdam 1936, door A.F. Mirande en Prof. Dr. G.S. Overdiep.

Wat Dr. G. Kalff in zijn Westeuropeesche Letterkunde II schrijft over Vasari's werk mag in zekeren zin ook gelden voor Van Mander's vertaling: ‘De liefdevolle beschouwing van goeds en moois, van zooveel meesterwerken ook als hier ter sprake komen, hebben hem telkens gedwongen de taal te doen wedijveren met de beeldende kunst. Zoo heeft hij haar dingen leeren zeggen, die zij vroeger niet tot uiting had gebracht; haar woorden en zegswijzen ontlokt ter aanduiding van allerlei houdingen, gebaren en gelaatsuitdrukkingen als openbaringen van innerlijk leven.’ (blz. 124).

En over Van Mander's oorspronkelijk prozawerk schrijft dezelfde Dr. G. Kalff o.a. ‘Wat vele van deze verhalen zoo levendig en onderhoudend maakt, is de in gevlochten dialoog; de natuurlijkheid der omgangstaal met hare pittige uitdrukkingen, aardige zetten ten treffende epitheta vormt een tegenstelling met het bloemrijk niet zelden pompeus rhetoryckersproza... Welke kostelijke zedenschetsen en tafereelen vinden wij hier; hoe heeftt de auteur het dagelijksch leven uitgebeeld zooals geen Nederlandsch prozaïst voor hem gedaan had.’ (blz. 125).

M. van Craeyvelt.