Arsenaal. Jaargang 1

Pieter Brueghel.

Aan den heer G. CHABOT.

Wanneer we 't werk van den ouden Brueghel doorloopen, dan valt er ons een curiosum op, dat met al zijn werken onafscheidbaar verbonden is. Het is de ‘tragiek’.

Ten onrechte hebben velen Brueghel als dè vertegenwoordig ger van de Vlaamsche levenskracht betiteld. Wilt ge den Vlaamschen volksaard en het volkswezen getypeerd zien dan verwijst men u naar Brueghel. Zijn naam volstaat op zichzelf. Zij hebben op het laatste deel van den zin van Karel Van Mander uit zijn

[p. 294]

Schilderboek: ‘Hij was een zeer stil en geschikt man, niet veel van woorden, maar toch vermakelijk in gezelschap’ geïnsisteerd. Zóó is Brueghel uitgegroeid tot een soort Uilenspiegel en Lamme Goedsack.

Men kan het echter niet ontveinzen dat een Vlaming open en boertig van karakter is. En tóch ligt er over zijn wezen en in zijn handelen een zekere tragiek. 't Is die tragiek die Brueghel met het komische vereenigde. Is er één grooter tragieker dan Brueghel? Uit de 16^e eeuw beslist geen. Ons inzicht is niet Hyroniemus Bosch die zijn voorlooper was en naar wiens trant hij zijn werken schiep uit te sluiten. Maar het is voorzeker wel den vorm van Bosch's werk die hem geïnteresseerd heeft. Het is een feit dat Brueghel in zijn paneelen zijn specifieke ego-centrische levensopvatting exposeerde.

Hoewel er een nauwe verwantschap tusschen sommige werken van Bosch en Brueghel ligt, staan we hier toch voor twee onderscheiden grootmeesters. Het geheim van Bosch's werk ligt in 't feit dat hij samen met het leven der menschen en den hemel, ook vooral de hel afbeeldt. Bij hem is deze trits om zoo te zeggen tot een trinitarische eenheid uitgegroeid in al zijn werken.

Brueghel stelt zich echter op leekenstandpunt, beschouwt de massa der menschen en speelt de individuën onderling tegen elkaar uit. Zijn werk is een blijvende aanklacht.

‘De bron van de kunstenaarskracht, van het individu dat met een buitengewoon geestrijk vermogen begenadigd is, is in het diepste algemeen verlangen te vinden’ (H. Thode).

Zoo was Brueghels kunstenaarschap de uitgesproken behoefte van het Vlaamsche volk.

* * *

Staat ge voor een werk van Brueghel, dan bevangt u die zelfde klemmende spanning die men heeft wanneer men het tooneel inkijkt nadat het doek opengeschoven is. En het gordijn glijdt open en daar zien we ‘De Parabel der Blinden’ voor ons Een raadselachtig werk en onmiddellijk dringt er zich in de spontaneïteit van onzen geest een obsedeerende gedachte op: ‘Wat heeft Brueghel met dit werk willen zeggen?’

Een rij strompelende blinden... een heuvelend Brabantsch landschap... en de tragische gang naar den afgrond. We brengen het in verband met den tijd waarin Brueghel het schiep. Tijd van de Spaansche dwingelandij, maar vooral een eeuw gekenschetst door haar beroerde en veel omstreden godsdienstige stroomingen. Nieuwe sekten ontstaan, nieuwe geloofsleer wordt gepredikt. En Brueghel zal ook wel gezien hebben hoe op kermissen boeren (sprongen ze zelfs op geen ton?) de nieuwe leer

[p. 295]

stonden te prediken. Zij zullen de ware leer verkondigen en openbaren! En in hun fanatieke dweepzucht verloren, zijn ze zelf blind voor de waarheid geworden. De ééne blinde trekt de andere mee en samen gaan ze den dood tegemoet. Is dit Brueghel's vizie geweest? Men zal rond het werk van dezen sceptieker (want dat is hij) wel in 't duister blijven tasten.

In ‘Parabel der Blinden’ zingt Brueghel zijn macabar ‘De Profundis ad te Domine’. Hiermede schiep hij zijn Humana Tragedia.

Van technische zijde beschouwd is dit werk de realiseering van een specifiek zelfstandig kunstenaarschap. Velen hebben in Brueghel's werken den oorsprong der moderne kunst gezien. Inderdaad, hij bracht een vernieuwing. Vooral in de idee van het kunstwerk op te vatten. Kunst moest bij hem de adequate expressie zijn van het volle leven.

Hij trekt hier een normalen horizont. Daardoor breekt hij voor goed af met de primitieven die slechts diepte verkregen door een hoogen einder.

Dit laat zich eenvoudig verklaren, want de handelingen in 't werk der 14^e en 15^e eeuwsche meesters spelen zich af op verschillende hoogten. Waar zij op het voorplan het gebeuren, dat het hoofdthema vertolkt, exposeeren gaat niettemin de beweging in verbeelding reeds verder op den achtergrond.

Brueghel komt echter terug naar de realiteit. Hij staat veel dichter bij de natuur dan zijn voorgangers. Zij is om zoo te zeggen tot hem gekomen zonder tusschenkomst van derden. Bij hem was daar direct het zien en één zijn. Hij heeft de natuur uitgebeeld zooals ze was. In haar naaktheid in den winter en haar levensoptimisme in den zomer, zooals niemand het voor hem durfde.

En wat de primitieven slechts verkregen met een hoogen horizont, namelijk diepte in handeling en in natuur verkrijgt Brueghel door een normalen einder... de ruimte en de natuurgetrouwheid. Want dat is het toch, wat de ware grootte van het kunstenaarschap bepaalt. De accurate verhouding tusschen natuur en kunstenaar.

Ook Brueghel is getrouw aan den eisch en drang van ieder kunstenaar naar Italië geweest. Hij was in 1533 te Rome. Maar hij heeft niet zooals zooveel anderen een metamorphose ondergaan t.t.z. hij is een zelfstandig kunstenaar in werkwijze en het tot stand brengen van zijn kunst gebleven. Hij heeft uit Italië niet den vorm meegebracht maar wèl de technische middelen. Hem zal voorzeker de eigenaardige werkwijze van Tintoretto opgevallen zijn, die om zoo te zeggen in zijn schilderij een holte

[p. 296]

maakte waardoor hij de gewenschte diepte verkreeg. Toch heeft hij hem niet slaafs nagevolgd, want in de ‘Parabel der Blinden’ laat hij zijn personen op een dalende diagonaal bewegen, waar het bij Tintoretto veelal een opgaande geldt.

Een typisch werk waar hij met het ongemerkt versmelten van deze Tintorettiaansche techniek de volle diepte verkrijgt is wel ‘Jagers in de Schaduw’. Een groote boom op het voorplan, wat verder op dezelfde lijn een kleinere en nog wat verder een vogel die in dezelfde richting de diepte van dit landschap invliegt. Perspectief en pastoraal gebeuren versmolten tot één brok harmonie.

Wil dit daarom zeggen dat Brueghel volkomen vrij is gebleken van invloed? Volstrekt neen. In ‘Val van Icarus’, (maar dit is voorzeker wel het eenige) zien we den Italianiseerenden drang in de gestalte van dien Zuiderschen ploeger. Ook bij het beschouwen van de constructie van den Toren van Babel denken we onwillekeurig aan het Coliseum terug.

Maar nooit heeft hij, hoewel hij bij de hoogste toppen der kunst verwijlde, bij een Michelangelo, Tiziaan, Tintoretto, Grecco e.a. die zijn tijdgenooten waren, zijn ‘grond’ verloren. Daarvoor was hij zich te zeer bewust van zijn zending en was zijn persoonlijkheid uitgegroeid tot iets phaenomenaals.

Dit om een ruimer inzicht te krijgen van Brueghels werk.

In ‘Parabel der Blinden’ daalt een diagonaallijn van den linkerbovenhoek naar den rechteronderhoek en verdeelt het schilderij in twee deelen. Op het voorplan een rij strompelende blinden gejaagd naar den dood, op den achtergrond een golvend Brabantsch landschap. En die landelijke compositie is één in constructie en harmonie. Personages en landschap zijn bij Brueghel steeds onafscheidbaar verbonden.

De grootste faktor in Brueghel's tragiek is wel het contrast dat zoo duidelijk in al zijn werken geëxposeerd wordt. Hij zoekt naar contrasten en vindt ze origineel als zijn voorganger Bosch. Want ook ‘Parabel der Blinden’ is één schrillende tegenstelling. Men zou geneigd zijn te zeggen dat alle werk van Brueghel de vrucht is van een introspectie. In al zijn landschappen, niet in 't minst in datgene waar we het over hebben, valt ons de onverschilligheid der natuur op. De mensch loopt er in verloren; of beter, hij wordt er enkel in geduld. De dood jaagt hem na. En dit schamele individu heeft Brueghel gebruikt om in schril contrast het picturale tot een culminatie van oneindigheid op te voeren. Zoo is dit doek de tragiek van een donker en smeekend geweld geworden.

En overal is dit doodsthema uitgewerkt. Zoowel in de ge-

[p. 297]

stalte van de personen zelf, als in de kleurenharmonie. Want wijl het aangezicht van den tweeden getaand en flets is, en we er de duidelijke aflijning van een doodshoofd in zien, dat infernaal den toeschouwer het ‘Hodie mihi cras tibi’ toeroept valt het ons op dat er in de knieën van de volgende een lichte siddering waar te nemen is, een knikken en beven van angstig voorgevoel. Zij strompelen naar den gracht en vallen in het... niet.

Maar 't is vooral dat heerlijk-macaber kolloriet dat nadruk op dit fatumthema legt. Hier heeft de stof den inhoud een verrassende verdieping gegeven. Een vuil paars, rijk in schakeering, zingt hier een ingehouden triomf.

Nochtans naarmate de diagonaallijn stijgt stellen we een opgang in de kleuren, een opgang naar het leven vast. Bij den vierden blinde durft Brueghel op de jas reeds een kreemgele toets leggen, zijn er incarnaatroode kousen en is de kleur van het volle leven. Maar toch omhult een lichten amaranten mantel hun lichaam en verstevigt het vermoeden dat de dood hen reeds allen in zijn lijkwa wikkelde. De mensch is steeds van den dood vergezeld.

‘Want waar de mensch op aard zijn leven wandelt, daar wandelt een geraamte met hem mee.’ (Alf. Laudy)

Hoe meer een mensch met den dood vertrouwd wordt, hoe schooner hij uit zijn eigen ik groeit.

De psychologische keuze van dit kolloriet, vertolkt ons het alomvattende perspectief-inzicht dat Brueghel in zijn totaal werk had.

Toch valt er ons, Vlamingen, een Bruegheliaansch détail op dat weer een facet van onzen christelijken volksaard belicht. Het dragen van den paternoster door den tweeden en vierden blinde. Zoo heeft Brueghel het volk van zijn tijd gezien, arm aan liefde, groot in geloof. Hij heeft het heimelijk bespied en de kleinste détails zijn hem niet ontsnapt. Daar hebben we ook het herfstlandschap dat ongestoord met kalm-rustige golvingen voortdeint. Het golft mee in hetzelfde ritme als de beweging der blinden. In elken boom bloeit het leven in zijn rijpe weelde. Mystisch ligt het water te glanzen met zijn donkere verraderlijke diepten. En getuigenis afleggend van 't diep geloof in deze Vlaamsche gouwen, schroeft de achtkantige naald van deze dorpskerk in grauwen zandsteen, zich met rustig geweld in de herfstlucht. En of het nu den toren is van St.-Anna Pede, zooals onlangs een criticus beweerde, het heeft toch geen belang. Die mensch heeft het ritme van het geheele werk niet begrepen. De kompositie van het werk wordt er wèl door verstevigd. 't Geloof overwint den dood is m.i. de beteekenis van deze landelijke kerk.

[p. 298]

Kleur en leven zijn met elkaar verbonden, vergroeid; zij worden opgelost door den dood. In ‘Parabel der Blinden’ wordt dit apborisme ten volle gerealiseerd.

Dit klein essay heeft niet de bedoeling het raadsel van dit werk te willen onthullen. Uit Brueghel's werk zal men wel nooit wijs worden. 't Kan misschien wel den ‘schilder naar het leven’ beter doen waardeeren.

Hij stond midden zijn volk, maar sprak met zijn schildertaal een taal hooger dan het volk. Daardoor was hij een mensch van edelen bloede en een weldoener.

M. Van Craeyveldt.