Arsenaal. Jaargang 1

Een creatie.
‘De beste der werelden’ tooneelspel door Raymond Brulez.

Het is steeds een netelige situatie waarin de Vlaamsche tooneelrecensent verkeert bij het bespreken van de creatie van een Vlaamsch tooneelstuk.

Eenerzijds is er de hachelijke positie waarin onze tooneelliteratuur dreigt ten onder te gaan en anderzijds is er het ge-

[p. 257]

voel voor oprechtheid, ik zou bijna zeggen eerlijkheid bij de beoordeeling van een kunstwerk, die ons dwingend verplicht om het subjectief korset voor een objectief gewaad, of liever zomerkleedje, in te ruilen. Dit klinkt misschien vaag en onduidelijk. Ik zal echter nader toelichten. Op dit oogenblik beleven we in ons land een dubbele tooneelinflatie, en wel in dien zin, dat het kultureel peil, of laten we het liever de litteraire standing noemen, van ons hedendaagsch tooneelleven in een krenterige kleinzieligheid, in een stompzinnige oppervlakkigheid dreigt te verstarren, als het geen verasschen wordt. Getuige hiervan: de ellendige voorwaarden waarin onze schouwburgartisten hun brood dienen bijeen te scharrelen (een contract voor 3/4 jaar en voor de rest... la vie au grand air), de dikhuidige en doofstomme ‘toeschietelijkheid’ van gemeentebestuur en andere officieele instantie's, de wansmakige en allesbehalve belangstellende houding van het publiek. Dit zijn dan drie factoren voor wat het scheppen van het klimaat en het milieu betreft. Anderzijds zijn we echter toeschouwers van een echt defaitisme in de Vlaamsche tooneelliteratuur. Het schijnt wel of onze hedendaagsche literatoren van een heiligen schrik bezeten zijn voor het beoefenen van het tooneelgenre. Dit heeft ons stilaan tot menschen gemaakt die om elk tooneelvoortbrengsel van Vlaamschen oorsprong in een kinderlijken vreugdedans zouden willen rondhuppelen. Doch daar neemt dan weer de edelgestrenge ‘Kritiek’, met een groote ‘K’ en een lange ‘iek’, geen vrede mee. Niet zoodra hebben we ons gelaat in een naïeven, heerlijken lach geplooid, of daar tikt die ‘hooggeboren’ Vrouwe ons op den schouder met een ‘'t kan al gaan, hé vriend’. Daar staat dan de recensent, blozend van verlegenheid: hij had zijn criteria bijna over het hoofd gezien.

Dit zij dan bedoeld als een inleiding. De lezer gelieve het alzoo te aanvaarden, het is geen verontschuldigend preludium voor een eventueele zoetsappige kritiek (van dat soort hebben we helaas reeds genoeg exemplaren in ons litterair magazijn). In deze gemoedsgesteltenis heb ik mij naar den Gentschen KNS begeven, bang, maar vol hoop dat Brulez' tooneelstuk voor mij een aanstoot tot het wierookvat worden mocht, èn voor Brulez, èn voor het Vlaamsch tooneel in het algemeen en de tooneelliteratuur in het bijzonder. Ik hoopte dat het goed, dat het iets subliems worden zou - ik had toch reeds tweemaal in dit tijdschrift 90% lof mogen toezwaaien bij de creatie van

[p. 258]

een nieuw tooneelstuk. Ik ben teruggekeerd en van dezelfde gevoelens doordrenkt - mijn engelbewaarder zij mijn getuige - ben ik achter mijn schrijftafel geschoven, met hoop (alhoewel reeds gelouterd) en met eerlijke bedoelingen (het is en was mijn plicht).

En route dus... Met ‘De Beste der Werelden’ bracht Raymond Brulez ons een nieuw tooneelgenre, weliswaar geput aan de Fransche belletrie, maar dat in ons land té veel verwaarloosd werd: de satire. De poging om aldus een nieuw geluid, onder den vorm van de Fransche fijne spot, in onze literatuur binnen te loodsen is dan op zich zelf reeds een te loven initiatief. Het is echter, spijtig, slechts een poging en geen geslaagd werk. Het stuk van Brulez, dat geïnspireerd werd aan Voltaire's ‘Candide ou l'Optimiste’ (het is ten andere een zeer vrije bewerking van dit stuk) heeft als hoofdthema het aan-de-kaak-stellen, het belachelijk maken van het Nationaal-Socialisme en dit zoowel als ideologie of als staatsvorm.

Wanneer we van een kunstwerk verlangen, dat het de uiting is van een behoefte tot expressie, laat deze behoefte nu een individueel innerlijke of een door den tijd en het tijdsgebeuren geïnspireerde zijn, dan valt het toetsen aan een dergelijken maatstaf alvast in het voordeel van Brulez uit. Het is verre van mijn bedoelingen om hier een discussie over kunstnormen in het midden te brengen - ik kom hier wel eens op terug. Blijven we bij het gegeven.

Na gedurende meer dan vier jaren onder de plak van een Nationaal-Socialistische bezetting geleefd te hebben, na de ellenden van een dictatuur en haar verderfelijken nasleep van dichtbij te hebben aangevoeld, na het vernemen van al de gruwelen die door het zg. Herrenvolk in eigen land werden bedreven, kan alvast geen enkel haar op geen enkel hoofd nog één greintje medelijden, laat staan bewondering of sympathie, met den teleurgang van deze ideologie gevoelen.

Brulez heeft gemeend een tolk te moeten worden om dit Nationaal-Socialisme op een satirische wijze door de goot te halen. Ik, voor mij, vind het sympathiek. M.i. heeft een dergelijk tijdsdocument reeds een opvoedende waarde voor het openen der oogen van ons nageslacht, dat een soortgelijk ‘isme’ niet aan het lijf en de hersens heeft voelen knagen.

Blijft nu nog de ‘manier’ waarop deze inhoud aan het

[p. 259]

publiek wordt voorgeschoteld. En hier moet ik den strijdbijl opgraven, het spijt me, maar ik kan niet anders.

Wie een dergelijk thema durft aanpakken heeft reeds, gezien de dankbare stof, een handje voor bij zijn auditorium.

Uit den heksenketel waarin Brulez zijn stuk gegoten heeft kruipen eigenlijk weinig menschen en ideeën zonder er een been of een arm bij gebroken te hebben. Niet alleen het Nationaal-Socialisme komt aan flarden gescheurd uit zijn werk, maar ook een heeleboel andere menschen kregen een slag... van zijn scherpe pen. Om er hier slechts enkele te noemen: de edellieden, de geleerde professoren, de ‘liefhebbende’ vrouw, de dichters, e.a.

Het eerste bedrijf, dat m.i. het sterkst volgehouden bleef, brengt ons de eigenlijke expositie. En hierin gaat Brulez reeds aan het kerven, links en rechts en vice versa: vanaf den Markies van Wijdeveldt, via een garve van wetenschappelijke betoogen en sentimenteele gevoelens, tot aan het dienstmeisje Sofietje moeten waarempel van de oorveegen meedeelen. Deze caste afgeslacht, besteedt Brulez zijn aandacht aan de Avarische staatsdoctrine en haar vertegenwoordigers (symbool van Nationaal-Socialisme en dito ‘isten’). Hardhandig, steeds op effect belust, giet hij ons den walg in voor een alles-raseerend vandalisme.

Het tweede bedrijf brengt den logischen uitbouw van de voorgaande scène. We beleven hier een aanschouwelijk staaltje van dictatoriale propaganda, rechterlijke executie en despotische dwingelandij. Hier zou ik even halt willen houden om te wijzen op het overdreven parodistisch karakter van dit bedrijf. Het lijkt mij dat Brulez hier een misbruik heeft gemaakt van zijn zoo dankbare themata. Op dit eene motief wil de auteur ons in geuren en kleuren uitrafelen wat reeds door tal van voorgaande scènes gesuggereerd werd: dit moet leiden tot een vingerdikke overladenheid, tot een pompeus bombasme, kortom tot een wrangsmakenden humor. Het is hier tooneel, op het banaal-kluchtig randje af: goedkoop en blijk gevend van het gemis aan de nochtans zoo zeer vereischte Fransche esprit, geestig zijn zonder opgeblazen vuurwerk af te schieten. Hierin heeft Brulez zich, tot zijn nadeel, losgemaakt van de fijne finesses.

Het derde bedrijf, brengt ons naast een bedenkelijken loop van omstandigheden, een ver gezochte ontknooping. Het stuk

[p. 260]

eindigt met de gebruikelijke happy end en een fraai moraliseerend staartje... ‘au temps où les bêtes parlaient’.

Dit zijn dan een paar afbrekende bemerkingen, die zouden kunnen leiden tot een té misprijzende be-, ja zelfs veroordeeling van Brulez' werk. Daar echter zie ik mij verplicht, eveneens uit eerlijke beweegredenen, wijwater tegen te gooien, en wel omdat dit werk, benevens de zwakke plaatsen, veel verdiensten heeft. Het brengt ons, eerstens, de bevestiging van Brulez' talent, dat m.i. schuilt in zijn knap intellect, zijn speciale vizie, zijn rauwen toon, zijn cynisch ontledingsvermogen en last not least in zijn scherpe pen. Brulez is een persoonlijkheid, dat kan niemand ontkennen: hij durft dingen zeggen waarvoor anderen blozen in het openbaar, maar die ze hem napreutelen in donkere hoekjes en duistere onder-onsjes. Naast dit alles ben ik Brulez echter dankbaar voor het herscheppen van een Tijlfiguur, in het stuk de dichter Amadeus. Deze reïncarnatie heeft in mijn hart veel tekortkomingen van Brulez witgewasschen. Het is die oude, gulle Tijl, vol verzet en schampere spot, vol geestigheid, boordevol zinnelijke emotie's en stampvol rake, spiritueele schimpscheuten, een Breughel-gestalte, mengsel van humor en tragiek - een Vlaamsch vrijheidssymbool.

De heer Michel Van Vlaenderen, directeur van KNS-Gent, had de regie in handen: wat zeggen wil ‘af’ en ‘prompt’ werk.

Stemmige décors, aangepaste kleederdracht en belichting garandeerden de gewenschte stemming. De vertolking zou ik bevredig end durven noemen. Vielen zeer goed mee: Diane De Ghouy, Nini Schmitz, Frans Roggen en Ernest Steenbrugge.

Wilfried Comhaire schijnt me een kracht, waarin alle talenten nog niet opgewekt blijken te zijn: té aarzelend en soms gebruik makend van cliché's. Een bijzonder lofwoordje verdient Jos. Simons in de sympathieke rol van Amadeus.

Ik resumeer met de hoop, dat Brulez ons nog ander, beter werk moge voorschotelen. Hij kan ons nog iets degelijks brengen, en dat is reeds een bemoedigend vooruitzicht.

Rik Lanckrock.