De arbeidsenquête van 1887. Deel 3: De vlasindustrie. Tilburg. Eindverslag

[p. 351]

Woordverklaringen

à compte (Frans) op krediet, voorschot

a fortiori (Latijn) zoveel te meer

aamborstig kortademig, astmatisch; ook: tuberculeus

aanbelang belang

aangenomen werk stukwerk, werk dat per onderdeel of produkt betaald wordt

ad hoc (Latijn) voor dat speciale geval

afdraaien het op de draaibank afwerken van een produkt

aisance (Frans) gemak, prettige omstandigheid

arrondissement het rechtsgebied van een rechtbank

arsenik arsenicum

auctores intellectuales (Latijn) de geestelijke aanstichters

auctores physici (Latijn) de feitelijke daders

baai (ook: baaien) een dik en grof geweven wollen stof die enigszins op molton lijkt

bagatel kleine hoeveelheid, klein geldbedrag

bedeeld worden ondersteuning krijgen van kerk of overheid

beetwortel suikerbiet

bestendig zonder onderbreking, voortdurend

beterkoop goedkoop

betrekkelijk met betrekking tot, in verband daarmee bedoeld

bever grof en sterk geruwd katoenen weefsel

bitter alcoholrijk aromatisch extract van kruiden of schillen

blikslagerij werkplaats waar ruw blik bewerkt wordt

blokwerk het half-machinaal vervaardigen van sigaren, waarbij de bosjes voor de sigaren in houten blokken gemaakt worden

borgen op krediet kopen

bosjesjongen jongen die de tabak in een ‘omblad’ wikkelt, waarna de sigarenmaker voor de afwerking zorgt

braken de vlasstengels na het roten kneuzen en breken

breuk uitzakking van inwendige organen in de buikwand of de lies

builen het zeven van stoffen

bukskin op bepaalde wijze geweven stof van wol of halfwol, aan één kant geschoren (ook: buckskin)

bureel bureau

[p. 352]

bus fonds (vgl. ziekenbus)

campagne de periode van volle werkzaamheid in een seizoenbedrijf

capties moeilijkheden, problemen

carderen zie kaarden

castor (meestal: kastoor) beverhaar en het daarvan gemaakte vilt

ceel (ook: cedel) een lijst van goederen, rekening

chétief (Frans) lichamelijk zwak

Code Pénal (Frans) Wetboek van Strafrecht

commensaal kostganger

comptabiliteit verantwoordelijkheid voor de juistheid van geldhandelingen

compteur (Frans) teller, meter

concurrenz-fähig (Duits) in staat om te concurreren

contra-respirateurs apparaten die het inademen van vervuilde of stoffige lucht beletten

couliesen ombouwen voor de drijfriemen van stoommachines

couponknipper rentenier die van de opbrengst van zijn effecten leeft

daghuur dagloon

daglooner arbeider die per dag betaald wordt (meestal voor ongeschoolde, losse arbeid)

dakruiter uitbouw of luchtkoker die dwars op de nok van een dak gebouwd is

de auditu (Latijn) op het gehoor

de facto (Latijn) in feite

diagram grafische afbeelding van het verloop van een bepaald verschijnsel

direct rechtstreeks

dispensatie ontheffing

disponibel beschikbaar

dividend winstuitkering aan de aandeelhouders van 'n onderneming

domaniaal tot het domein (staatseigendom) behorend

dommet halfwollen weefsel

dompig vochtig, nat

Dorado paradijs

draaierij werkplaats waar op draaibanken ijzeren voorwerpen bewerkt worden

druipen zakken voor een examen

duivelen ontdoen van stof en vuil (gezegd van: ongesponnen wol, katoen of lompen)

eest droogplaats voor de tabaksbladeren

entrée en matière (Frans) opening

eskimo zware, op laken gelijkende wollen stof bestemd voor bovenkleren

esprit de corps (hier:) verantwoordelijkheidsbesef

excedent overschot

exhausters apparaat waarmee bedorven of vervuilde lucht wordt afgezogen

faïence geglazuurd en beschilderd aardewerk

filagraneren (meestal: filigraneren) het aanbrengen van een watermerk in papier door middel van een draadvorm

frappeeren treffen

flanel lichte, losse halfwollen stof

floconné op fluweel lijkend wollen weefsel dat vooral voor japonnen gebruikt werd

fries (hier:) baai

[p. 353]

gemeenschap verbinding

gemet oude oppervlaktemaat (afhankelijk van de streek tussen de 4000 en 5000 m^2)

gezel volwassen arbeider met vol loon

grofsmederij fabriek of werkplaats van grote, zware smeedwerken zoals ankers, bouten e.d.

grutterij een fabriek of bedrijf waar graan (vooral boekweit en haver) gemalen wordt

haspel grote klos welke dient voor het tot strengen winden van gesponnen garen

hekelen vlasstengels over een plank met recht opstaande tanden trekken om de bast te splijten en de vezels recht te trekken

herculisch lichamelijk zeer krachtig gebouwd

in effectu (Latijn) wat betreft de gevolgen

in parenthesi (Latijn) tussen twee haakjes

inlegger jongen die de te bedrukken vellen papier in de pers legt

inunderen onder water zetten

jachtwiel vliegwiel (van een stoommachine)

kaarden door middel van een blok met ijzeren punten de ruwe wol ontwarren en evenwijdig leggen

kabinetwerker een gespecialiseerde meubelmaker

kalandermachine een machine met twee of meer rollen waartussen het papier gesatineerd wordt

kan inhoudsmaat, gelijk aan een liter

kastenmaker meubelmaker

kerkvoogd lid van het college dat belast is met het beheer van de goederen en fondsen van een kerk

ketting bij het weven: de draden die in de lengterichting van een weefsel lopen (ook wel: kettingdraden)

koffiepellen het met de hand uitzoeken en sorteren van koffiebonen (ook: koffielezen, koffieverlezen, koffiepikken)

koolteer teer die uit steenkolen verkregen wordt en als grondstof voor kleurstoffen werd gebruikt

kwetsuren verwondingen

lampe-Serrin voorloper van de electrische gloeilamp

lastbrief schriftelijke opdracht

lijmkokerij werkplaats voor het vervaardigen van lijm door het uitkoken van afvalstoffen (speciaal beenderen)

lijnbaan touwslagerij

lokkenschudder machine voor de eindbewerking van vlas

loodas loodoxyde dat ontstaat bij het smelten van lood

loting in de negentiende eeuw werd door middel van loting vastgesteld welke jongemannen hun militaire dienstplicht moesten vervullen; zij gingen dan als ‘lotelingen’ in dienst

Maandag-ziekte het zgn. maandaghouden hield in dat de arbeiders op zondag zo ‘doorzakten’ dat ze

[p. 354]

's maandags niet in staat waren te werken

mandaat opdracht volgens welke men een bepaalde functie of taak vervult

meesterknecht bedrijfsleider; werknemer, meestal een vertrouweling van de ondernemer, die over de andere werklieden was aangesteld

militie het leger

missive brief, officieel schrijven

modelmakerij werkplaats waar de modellen worden gemaakt voor de gietvormen (metaalindustrie)

mouten het bereiden van mout, ontkiemde gerst die in gedroogde toestand bij het brouwen van bier gebruikt wordt

moveeren in beweging brengen, voorstellen

mullejennie gemechaniseerde spinmachine

negotie kleine koopwaar, waarmee meestal op straat gevent werd

nering bedrijf, middel van bestaan

nesterijen beuzelarijen

nominatief op naam geordend

non liquet (Latijn) het is niet geoorloofd

nooddruft eerste levensbehoeften

occupeeren zich bezig houden met

opzicht toezicht

opziener opzichter

pappen het bevochtigen van de draden in het weefsel zodat ze niet breken

pasporteren uit de militaire dienst ontslaan met een paspoort als bewijs van ontslag

passement boord of band gebruikt voor versiering of afzetting van kleren, bekleding van meubels enz.

patent officieel bewijs dat iemand bevoegd was tot het zelfstandig uitoefenen van handel, beroep, bedrijf of handwerk; het bedrag dat daarvoor ieder jaar aan de overheid betaald moest worden (in 1893 afgeschaft)

patentolie zuivere olie, uit rapen geproduceerd (voor verlichting)

pepton stof die ontstaat bij gedeeltelijke afbraak van eiwitten; een grondstof voor middelen om de spijsvertering te bevorderen

pernicieus verderfelijk, schadelijk

pluizen het nakijken van de bewerkte wol om plukken los te maken en vuil te verwijderen (meestal als thuisarbeid voor meisjes: pluisters)

porren wekken (door hard op de deur te kloppen of aan te bellen)

post (Latijn) na

praedispositie natuurlijke aanleg

propter (Latijn) wegens

provoceeren uitlokken

quinzaine (Frans) een periode van vijftien dagen; vandaar: loonbetaling per twee weken arbeid

ratiné dubbelweefsel met noppen, vooral gebruikt voor winterjassen, peignoirs en jekkers

recommendabel aanbevelenswaardig

redresseeren herstellen, opnieuw in orde brengen

ree houden onder controle houden

[p. 355]

requestrant iemand die een verzoekschrift heeft ingediend

respirator ademhalingstoestel om de in te ademen lucht te zuiveren

revolutiebouw woningbouw met slecht materiaal. In de grote steden kwam dit aan het eind van de negentiende eeuw, vóór de totstandkoming van de woningwet, veelvuldig voor.

roten de vlasstengels als eerste bewerking in het water leggen waardoor de vezels losgeweekt worden (dit gebeurde meestal in sloten)

ruwen bewerking waardoor laken of wollen stoffen ruw gemaakt wordt en zo een pluizig oppervlak krijgt

satineeren papier glad en glanzend maken door het tussen twee of meer rollen heen te persen

schaft periode waarin de werkdag verdeeld was (in 1887 bestond de normale werkdag uit vier schoften van elk drie uur)

scheerdersknecht arbeider die de opstaande of uitstekende draden en haren van een weefsel afsnijdt (ook: lakenscheerder)

schelling een oorspronkelijk zilveren munt ter waarde van ca. 48 cent

schoft zie schaft

schouw inspectie, controle

schrijnwerker meubel- of kastenmaker

schrobbelaar de arbeider die de wol de eerste ruwe bewerking (het kaarden) geeft

schrobberaar zie schrobbelaar

schutterij plaatselijke korpsen van getrainde burgers die o.a. belast waren met het handhaven van de openbare orde

sectiekamer snijkamer waar lijken anatomisch ontleed worden

smoutwerk min of meer bewerkelijk zetwerk (bijv. gelegenheidsdrukwerk, formules en dergelijke)

stadsdokter een vanwege de gemeente aangestelde armendokter, die voor een vastgesteld bedrag per jaar de armlastigen of een deel van hen behandelde

stearine grondstof voor o.a. kaarsen welke uit dierlijke vetten vervaardigd wordt

op stuk werken werken tegen betaling per onderdeel of produkt

suppletoir (Frans) aanvullend

tabakskerverij werkplaats waar de tabaksbladen aan repen gesneden worden

tabakstrippen het verwijderen van de stelen uit de tabaksbladeren

teringlijden aan tuberculose lijden

terra incognita (Latijn) onbekend terrein

toucheeren aanraken; opnemen

traineeren ophouden, vertragen

triangel driepotig stukje aardewerk dat tijdens het bakken tussen het aardewerk geplaatst wordt

trijp op fluweel lijkend weefsel van wol

uitdragerij een handel in gebruikte voorwerpen

uitnemer jongen die de bedrukte vellen papier uit de pers haalt

vellenblooterij werkplaats waar de huiden gereinigd worden

[p. 356]

verletten niet werken, verzuimen

verlezen sorteren op grootte of kwaliteit (van koffie of erwten)

voldersknecht arbeider in een volmolen

vollen het bewerken van wollen weefsels om deze te doen vervilten en steviger te maken

volmolen een machine met walsen waartussen de wollen weefsels geperst worden tijdens het zgn. vollen

vol volk volwaardige arbeiders

voorslaan met de zware voorhamer het gloeiende ijzer voorbewerken

wedervaren ervaring

werkwinkel werkplaats

wierd zou worden

zeepzieden het door koken bereiden van zeep uit vetten en natronloog

zetbaas iemand die voor een vast loon of provisie een zaak voor een ander drijft

ziekenbussen de voorlopers van de ziekenfondsen, meestal verbonden aan werkliedenverenigingen

zwingelen het reinigen van de vlasvezels, als laatste ruwe bewerking, van de aanhangende kleine houtresten

zwingelkeet houten keet achter de boerderij waar 's winters het vlas gezwingeld werd; ook: zwingelhok of-kooi