De arbeidsenquête van 1887. Deel 3: De vlasindustrie. Tilburg. Eindverslag

Verhoor van den heer H.B. Swagemakers van Alphen.

11742. De Voorzitter: Mag ik uw naam, voornamen, ouderdom, beroep en woonplaats weten?

A. Hubertus Bernardus Swagemakers, oud 51 jaren, fabrikant te Tilburg.

11743. V. Wat fabriceert gij hoofdzakelijk?

A. Dommets en flanellen.

11744. V. Gij werkt met stoom?

A. Ja.

11745. V. En hebt gij een talrijk personeel?

A. In de fabriek 110 man; daarbuiten een 40 of 50 man

11746. V. Uw firma luidt?

A.F.A. Swagemakers en Zonen.

11747. V. Vrouwen en meisjes hebt gij luttel weinig?

A. De verhouding van de mannen tot de meisjes zal zijn ⅕ meisjes en ⅘ mannen.

11748. A. Gij komt hier op den staat voor als hebbende 14 meisjes van 16 tot 18 jaar en 8 volwassen vrouwen, dus te zamen 22; komt dat uit? Meisjes beneden 16 jaar zijn er niet bij u?

A. De meisjes beginnen gewoonlijk te werken op haar 15de jaar.

11749. V. Het schijnt regel te zijn, dat de meisjes niet aan het werk gaan vóór haar 15de jaar; welke reden bestaat daarvoor?

A. Omdat wij ze voor dien leeftijd niet kunnen gebruiken.

11750. V. Is het dan zwaar werk?

A. Neen, het is licht werk, maar zij moeten eene zekere handigheid hebben. De meisjes worden gebruikt voor het ramen van de stukken. Voor die werkzaamheden is het noodig, dat de meisjes eene zekere lengte hebben, zij mogen niet te klein zijn.

11751. V. Wat de jongens betreft, die worden nog al vroeg aangenomen, niet waar?

A. De jongens worden aangenomen zoodra zij de eerste communie gedaan hebben, dus op hun 12de jaar.

11752. V. Voor het vak behoeft dit anders niet, zij zouden het vak even goed kunnen leeren, al begonnen zij wat later niet waar?

A. Dat zou wel kunnen, maar het zou minder wenschelijk zijn. In de eerste plaats naar ik meen voor de arbeiders zelf en in de tweede plaats ook voor de werkzaamheden.

11753. V. Goed, maar om het vak te leeren is het niet noodig, dat zij op hun 12de jaar beginnen?

A. Ik geloof dat zij het vak op hun 14de jaar even goed kunnen leeren als op hun 12de.

11754. V. Maar als u zegt dat het niet goed zou zijn voor de arbeiders zelf, dan bedoelt u dat het de inkomsten van het gezin zou verminderen?

A. Juist.

11755. V. En voor de werkzaamheden, daarmede bedoelt u dat het niet in het belang van de ondernemers zou zijn, die heel gaarne die jeugdige krachten aanwenden die nog geen aanspraak op groot salaris maken, en dus minder kostbaar zijn?

A. Juist.

11756. V. U hebt 20 van die jongens van 12-16 jaar op uw fabriek?

A. Het juiste getal heb ik niet voor den geest.

11757. V. Gij zijt op den staat, dien den heer Bahlmann zoo vriendelijk is geweest met het behulp van het bestuur van Tilburg op te maken, uitgetrokken voor 20 jongens van 12-16 jaar, 18 jongens van 16-18 jaar en 52 volwassen mannen. Is dit juist?

A. Dat zal wel zoo wat uitkomen. Wij hebben 107 arbeiders te zamen, mannen, jongens en meisjes.

11758. V. Ja dat komt uit, de cijfers zijn gelijk. Die jongens die gij in dienst hebt, hoe laat komen die 's winters?

A. 's Winters vangt de fabrieksarbeid aan zoo wat om 8 uur, als het licht is. Wij hebben in zeker jaar eens een tijd gehad, dat wij des morgens om 6 uur begonnen te werken en des avonds om 8 uur eindigden. Maar wij hebben

[p. 117]

er van afgezien en beginnen liever des morgens met daglicht te werken. Al naar gelang van het jaargetijde beginnen wij des morgens om 7½, 7, 6½, 6 uur en vroeger.

11759. V. Op welk uur begint men het vroegst te werken?

A. Om 5 uur.

11760. V. En wanneer gij des morgens om 5 uur begint te werken, werkt gij dan in den zomer door tot 8 uur?

A. Ja, dat hangt ook van de drukte in de fabriek af.

11761. V. Werkt men soms nog langer?

A. Nooit.

11762. Dus het maximum is 15 uren?

A. Neen slechts 13 uren.

11763. V. Gij spreekt van 13 uren, behalve de rusturen?

A. Men werkt van 5-12 en van 1-8 met een kwartier rust des morgens en een kwartier des namiddags. Dat zijn de langste dagen, maar in den winter hebben wij gewoonlijk dagen van 12 uren arbeid.

11764. V. Werkt uw personeel per streng of per stuk?

A. Het werkt op weekgeld, per stuk en per streng, al naar gelang der omstandigheden.

11765 V. Evenals al de getuigen uit Tilburg, zijt gij zeker wel tevreden over de arbeidsbevolking in Tilburg?

A. Wij hebben in Tilburg een goed volk, over het algemeen is het tevreden; de toestand is van dien aard dat ik voor mij daarin niet veel verbetering zou weten te brengen. Alleen zou ik wel wenschen, als dit kon gevonden worden, dat de menschen die om 12 uur 's middags de fabriek verlaten, in plaats van om één uur om half twee konden terugkomen.

11766. V. Er zijn er wel meer die dit willen, maar men schijnt het toch niet te doen?

A. Dat ligt aan de fabrikanten.

11767. V. Maar waarom doen zij het dan niet?

A. Omdat het geen usance is, wij hebben er vroeger nooit over gedacht.

11768. V. Deed de oude heer Diepen het niet?

A. Maar, Mijnheer de Voorzitter, de oude heer Diepen is al jarenlang uit de zaak.

11769. V. Ik noem dien naam, omdat gij zeidet, dat er nooit aan gedacht was.

A. Natuurlijk bedoelde ik, voor zoover mij bekend is.

11770. V. In ieder geval is de algemeene opinie, dat het eene goede verbetering zoude zijn. Doch dit daargelaten, de inrichting der fabrieken is goed?

A. Over het algemeen wel.

11771. V. Klachten over slechte ventilatie of verlichting, of over benauwde inrichting, komen dus, enkele uitzonderingen misschien daargelaten, niet voor?

A. Juist, Mijnheer de Voorzitter.

11772. V. Gij laat ook met kunstlicht werken?

A. Wij hebben verlichting door electriciteit en door gas.

11773. V. Gij zijt te Tilburg de eenige fabrikant, die van electrisch licht gebruik maakt?

A. Ja, Mijnheer de Voorzitter.

11774. V. Gebruikt gij gas en electriciteit tegelijk?

A. Wij hebben hoofdzakelijk electrisch licht in de spinnerij, omdat deze in een zeer groot lokaal gevestigd is. Wij hebben nog altijd het oude systeem met de lampe-Serrin. Er zijn tegenwoordig wel betere stelsels, maar men verandert niet zoo heel licht. In het overige gedeelte van de fabriek wordt gas gebrand, omdat het moeielijk met electrisch licht te bewerkstelligen is.

11775. V Hebt gij het electrisch licht reeds lang?

A. Zoo wat zeven jaren.

11776. V. Heeft niemand u nog nagevolgd?

A. Nog geen mensch.

11777. V. Gij bevindt er u toch goed bij?

A. Zeer zeker.

11778 V. Het zal zeker voor het volk in de werkplaatsen eene betere temperatuur geven?

A. Ik kan daar geen onderscheid in vinden. Bovendien het lokaal, dat verlicht wordt door electrisch licht, is zoo groot in omvang en zoo luchtig, dat het er niet op aankomt. De heer Bahlmann heeft het wel eens gezien.

11779. V. Dát is dan voor u de reden niet geweest om het aan te leggen?

A. De reden is in de eerste plaats geweest bezuiniging; de stoommachine

[p. 118]

had zooveel kracht, dat zij ook hiervoor gebruikt kan worden; en in de tweede plaats de assurantie, want andere fabrieken moeten eene premie van 8 per mille betalen, en wij betalen eene lagere premie. Dit is echter niet uitsluitend toe te schrijven aan het electrische licht, maar ook aan de omstandigheid dat de fabriek een ‘Reikhem’ is. Een Reikhem is een gebouw platgronds, zonder verdieping, waarbij het licht van boven komt door verscheidene kleine kappen; dat licht wordt in het noorden aangebracht. Het zijn doelmatige lokalen, maar zij nemen zeer veel plaats in.

11780. V. En hoe is het volk? Is de geest onder hen goed en tevreden?

A. Goed en tevreden.

11781. V. Zij hebben eene eigen woning niet waar?

A. Ja, met een tuintje dat ze zelf bemesten en bovendien telen zij zelf hunne aardappelen. Zij houden veelal een varken en een geit.

11782. V. En de getrouwde vrouwen blijven van de fabriek weg?

A. Er zijn geene getrouwde vrouwen op de fabriek.

11783. V. Vindt gij dit goed?

A. Ja.

11784. V. Kent gij den toestand in andere fabriekplaatsen van ons land?

A. Ik ken eenigszins den toestand in Eindhoven, en voorzoover ik weet werken ook daar geene getrouwde vrouwen op de fabrieken. In andere fabriekplaatsen ben ik niet bekend.

11785. V. Hoe is het met het onderwijs? Is er voor jongens die bij u werken nog gelegenheid wat te leeren?

A. De jongens gaan ter school tot hun 12de jaar. Dan komen zij op de fabriek en bezoeken de Zondagsschool, de jongens tot hun 17de en 18de, de meisjes dikwijls tot hun 20ste jaar. Die Zondagsschool wordt gehouden 's morgens van 9-10 en 's middags van 2-3 uren. Daar. wordt niet alleen het geleerde onderhouden, maar wordt ook bijgeleerd. Er zijn te Tilburg meisjes noch jongens in fabrieken, die niet lezen, schrijven en wat rekenen kunnen.

11786. V. Van teeken- of burgeravondscholen komt niets in voor de fabrieksjongens?

A. Dat is onmogelijk: het werk aan de fabriek eindigt zomer en winter te acht uren; als de jongens dan naar huis gaan, kunnen zij best de teekenschool laten varen.

11787. V. Heeft het volk bij u een ziekenfonds?

A. Ja, gedurende twee jaren.

11788. V. En hoe ging het voor dien tijd?

A. Als de menschen een ongeluk beliepen, werd de geneeskundige hulp door ons betaald en bij ziekte werden zij zooveel mogelijk geholpen. Wegens de oprichting van het fonds hebben zij thans daarop rechtmatige aanspraak.

11789. V. Wat betalen zij daarvoor?

A. Ieder die meer dan 6 cts. per uur verdient, stort per week 6 cts en ontvangt bij ziekte f 0,90 per dag, en ieder die minder dan 6 cts. per uur verdient stort 3 cts. per week en ontvangt bij ziekte f 0,45 per dag.

In 1886 hebben wij uitgekeerd aan 8 personen voor 236 dagen, dat maakt f 212,40; aan twee personen voor 65 dagen ad 45 cents, dat maakt f 29,25. De ontvangsten bedroegen f 274,83; het batig saldo was f 33,18.

11790. V. Is de deelneming in dit fonds verplichtend voor uwe werklieden?

A. Ja.

11791. V. Hoe gaat het met uwe oude werklieden die niet meer arbeiden kunnen?

A. Oude lieden hebben wij niet op de fabriek. Worden zij echter zóó oud dat zij niet meer kunnen werken, dan worden zij door ons gepensionneerd.

11792. V. Dus laat gij hen niet aan hun lot over?

A. Volstrekt niet. Als zij 40 jaar gewerkt hebben, verdienen zij dat men voor hen zorgt.

11793. V. Hebt gij misschien nog het een en ander aan de Commissie mede te deelen in verband met de punten van deze enquête?

A. Misschien komt het niet te pas dat ik het aanhaal, maar ik heb vroeger in een verslag gelezen, dat de heer Justus van Maurik mededeelde dat in Tilburg kinderen van 8 tot 10 jaar nog voor het werk gebruikt werden. Ik moet daarop antwoorden dat dit reeds een geruimen tijd geleden is, zeker wel acht

[p. 119]

à tien jaar, en dat het niet meer voorkomt. Vroeger werd het garen tot strengen gesponnen, en dan moesten die strengen bij de buitenwevers afgespoeld worden tot klosjes om ze in de weefspoelen te zetten. Maar sedert dien tijd spinnen zij niet meer op strengen en wordt de inslag direct op klosjes gespannen. Die klosjes worden ter hand gesteld aan den wever, die ze onmiddellijk in zijn spoel brengt; zoodoende vervalt de arbeid van het afspoelen van de strengen en zijn die kinderen, die vroeger dit bij de buitenwevers aan huis deden, niet meer noodig. Betrekkelijk den sterken drank heb ik alleen te zeggen dat daarvan op de fabriek geen gebruik gemaakt wordt. Betrekkelijk het werken van overuren kan ik zeggen, dat dit zeer zelden voorkomt.

11794. V. De gewone werkdag in Tilburg is ook al tamelijk lang! Er schiet niet veel tijd voor overuren over!

A. Men moet bedenken dat 's winters de werktijd maar 12 uren is, en niet zooals 's zomers 14 uren.

Ten opzichte van het werken van jongens van 12 jaar in de fabrieken, moet ik u mededeelen dat dit mijns inziens voor het onderhoud van die menschen noodig is. Wij hebben een werkman, die een vast weekloon verdient van f 11, die heel prompt, braaf en oppassend is, en ook eene heele prompte vrouw heeft, die goed haar huishouden behartigt. Die man heeft tot mij gezegd; meer loon durf ik niet vragen; dat is al wel. Maar ik heb 8 kinderen en kan het niet meer rukken. Dat is niet voldoende meer.

Gij moest zoo goed zijn mij f 2 's weeks te geven op voorschot voor mijn jongen, die over een half jaar op de fabriek zal komen werken; dan is mijn oudste 12 jaar en wordt de zaak mij lichter.

11795. De heer Bahlmann: Gelooft gij ook dat die jongens, die nu op 12jarigen leeftijd als draadmaker beginnen, wanneer de wet het verbod tot 14 jaren verhoogde, niet verliezen zouden in gezeggelijkheid; met andere woorden, dat het doorbrengen van de 2 jaren in de bosschen, het veldarbeiden, het zout-smokkelen en dergelijken meer hen minder geschikt zullen maken om later onder opzicht te staan?

A. Ik ben het volkomen met u eens.

Wanneer de jongens tot hun 14de jaar moeten te huis blijven, dan vrees ik, dat zij van hun 12de tot hun 14de jaar niet naar school zullen gaan, want het is niet verplichtend Ik vrees met u, dat het rakkers zullen worden, die in de bosschen hout zullen rapen.

Als die rakkers op de fabriek komen, zullen zij niet zulke goede werklieden worden, als wanneer zij op jeugdiger leeftijd begonnen. De geest van het vrije leven zal er te veel in zitten, ik geloof dus, dat het het best is voor de jongens om maar op 12jarigen leeftijd te beginnen

11796. V. Gij weet, dat ik tweemaal op uw fabriek geweest ben, maar dat ik niet het genoegen gehad heb u of uw broeder te spreken, ik heb toch ten slotte maar de vrijheid genomen om uwe fabriek te bezichtigen.

Gij hebt gesproken van een ‘Reikhem’; schrijft gij het aan het bezit van een ‘Reikhem’ toe, dat gij electrisch licht kunt gebruiken?

Begrijpt gij mijne vraag niet goed? Hoe lang bestaat uw ‘Reikhem’?

A. Ik begrijp u zeer goed, mijn Reikhem bestaat acht jaar.

11797. V. Eerst zijt gij begonnen met gas, niet waar?

A. Ja.

11798. V. Later zijt gij overgegaan tot het electrische licht?

A. Ja. Electrisch licht kan op andere fabrieken, die niet als ‘Reikhem’ zijn ingericht, ook zeer wel worden ingevoerd, maar dan moet men een andere soort licht hebben, de gloeilampjes, en wanneer wij niet tegen de kosten opzagen, geloof ik zelfs, dat wij er al dadelijk toe zouden overgaan.

11799. De Voorzitter: Wij danken u voor de gegeven inlichtingen.

H.B. Swagemakers van Alphen.