De arbeidsenquête van 1887. Deel 3: De vlasindustrie. Tilburg. Eindverslag

Verhoor van den heer J.A.A. Kerstens.

10821. De Voorzitter: Ik verzoek u ons op te geven uw naam, uwe voornamen, uwe woonplaats, uw beroep en uw ouderdom.

A. Jacobus Adrianus Anthonius Kerstens, wethouder en ambtenaar van den burgerlijken stand, president van de Vincentius-vereeniging, fabrikant, wonende te Tilburg, oud 73 jaren.

10822. V. Uwe betrekking van president der Vincentius-vereeniging brengt u veel in aanraking met personen van minderen stand te Tilburg. Kunt gij ons eenige mededeelingen doen, in verband met het onderwerp dezer enquête?

A. De stoffelijke welstand is te Tilburg niet ongunstig; de levenswijze is er zeer goedkoop. De meeste menschen, met eenige zorg en vlijt, hebben eene geit, mesten een varken en hebben een hoekje grond. Tilburg is zeer ruim uiteen gebouwd, gelijk men weet; de lieden hebben dus lucht en licht in over-

[p. 59]

vloed in hunne woningen. Door dat varken en die geit kunnen zij een stukje grond bekomen; zij huren dit om het met aardappelen te bepooten, wat bij een weinig zorg zelfs voor talrijke gezinnen zeer goede vruchten geeft. Ik ken zulke gezinnen waar veel welstand is, terwijl andere met groote verdiensten tot armoede vervallen; de vrouw is dan gemeenlijk geene huishoudster en de man maakt misbruik van sterken drank, de hoofdramp van onze Nederlandsche arbeiders.

10824. V. Over het algemeen schijnen de Tilburgsche vrouwen de goede kunst van ordentelijk huis te houden wel te verstaan?

A. Dat gaat redelijk wel, nochtans niet bij allen. Een groot gedeelte dier meisjes werkt in de fabriek, komt om 12 uren thuis en vindt gereed wat moeder gekookt heeft; zoo ook des avonds. Van huishoudelijk werk komt bij die meisjes weinig in. Trouwen die meisjes zeer jong, dan laat dat huishouden veel te wenschen over.

10825. V. Gij komt dus omtrent dit punt tot tweeërlei conclusie:

1^o. keurt gij het in hooge mate af, dat getrouwde vrouwen in fabrieken werken, wat trouwens in Tilburg niet voorkomt;

2^o. heeft de ervaring ook u geleerd dat getrouwde vrouwen, die als jong meisje jarenlang op de fabriek hebben doorgebracht, geene bijzonder goede huishoudsters zijn.

A. Juist. Dienstmeisjes zijn in den regel betere huishoudsters dan fabrieksmeisjes.

10826. V. Gij meent dat door het lang blijven in die fabrieken, zij gewend zijn om thuis alles kant en klaar te vinden, zoodat die meisjes minder geschikt voor het huishouden zijn?

A. Juist.

10827. V. Vandaar dat uwe vereenigingen er op uit zijn om ze een anderen weg uit te zenden als juist naar de fabrieken?

A. Juist, ofchoon het noodzakelijk is voor die gezinnen, dat die meisjes in de fabrieken werken. Het is geen kleinigheid voor een werkman om van een jongen van 12 jaren twee of drie en een halven gulden meer of minder voor het huisgezin in de week te ontvangen. Ik zou het betreuren als eene ramp, wanneer er eene wetsbepaling kwam, waarbij bepaald werd, dat kinderen ouder moesten zijn vóórdat zij op eene fabriek konden toegelaten worden, in de eerste plaats voor het huisgezin, in de tweede plaats voor de jongens zelven. Wanneer de leertijd bepaald werd tot het 14de jaar, zouden de jongens van 11-14 van 9-12 uren en van 2-4 uren naar school gaan, en den overigen tijd rondloopen en eigenlijk worden straatbengels, waaraan in Nederland inderdaad geen gebrek is.

10828. V. Houdt die beschouwing met een klein weinig verband met deze omstandigheid, dat het op de fabrieken, zooals die in Tilburg gedreven worden, inderdaad voor de jongens tamelijk wel is uit te houden?

A. Het is er zeer goed voor hen uit te houden; zij werken spelende en hebben heel licht werk.

10829. V. Dit oefent natuurlijk op uw oordeel een zekeren invloed uit?

A. Ja, zeker.

10830. V. Als gij eens de voorbeelden naast uw deur zaagt, dat kinderen van 12 à 13 jaren op de fabrieken in een ondragelijken toestand verkeerden, zou dan uw oordeel misschien niet anders luiden?

A. Dat weet ik niet, ik weet niet of de toestanden ergens anders zoo ondragelijk zijn.

Ik heb in Twenthe wel eenige fabrieken gezien, maar niet genoeg om daarover een juist oordeel te vellen.

10831. V. Maar gesteld dat er fabrieksplaatsen waren, waar het inderdaad slecht voor de kinderen was, zou dan uw oordeel anders luiden?

A. O ja. Ik wensch voor die kinderen het beste, zoowel voor hun stoffelijk als zedelijk welzijn.

10832. V. Om nu meer speciaal aan de zijde van de quaestie te komen, waarover gij in uwe betrekking van den president van de Vereeniging Vincentius à Paulo beter dan andere getuigen licht kunt laten opgaan - gij occupeert u met armenzorg?

A. Eigenlijk heel weinig. De vereeniging zorgt voor stoffelijke ondersteuning, omdat zij, zonder deze, volstrekt

[p. 60]

geen invloed op de menschen zou hebben, maar haar hoofdwerk is de zedelijkheid te bevorderen.

10833. V. Gij occupeert u dan toch met stoffelijke ondersteuning van armen?

Wat leert uwe ondervinding u?

Als de werklieden in Tilburg oud worden en niet meer bruikbaar zijn, komen zij dan ten laste van philantropische inrichtingen? Of zorgen goedgezinde fabrikanten voor hunne werklieden?

A. Ja, wanneer de werklieden onbruikbaar zijn, krijgen zij pensioen uit mijn beurs. Worden zij ziek, dan ontvangen zij ondersteuning mede uit mijn beurs.

Dat is bij het grootste gedeelte van de fabrieken het geval. De eene fabrikant zou zich tegenover den anderen schamen dat niet te doen.

10834. V. De algemeene geest onder de fabrikanten te Tilburg brengt dus mede, de menschen van 50 of 60 jaren niet aan de poort te zetten? Dat komt niet voor?

A. Neen. Het is eene hooge zeldzaamheid, ja ik durf zeggen dat het nooit gebeurt, dat iemand die te oud is om te werken, aan de deur wordt gezet, wanneer hij lang aan de fabriek gewerkt heeft, in zoo'n geval wordt er voor hem gezorgd.

10835. V. Dat zal dan in belangrijke mate de liefdadige instellingen en het stedelijk armbestuur ten goede komen?

A. Wel wat; maar het spreekt van zelf dat niet allen zoo oud worden en bovendien zijn er nog armen die niet van fabrikanten komen.

10836. V. Wat gebeurt er in Tilburg als een werkman ziek wordt?

A. Dan krijgt hij, al naar zijn gezin groot is, ondersteuning van den fabrikant.

10837. V. Altijd in geld?

A. Ja; alleen de Vincentius-vereeniging ondersteunt hoofdzakelijk in natura, door het geven van bons, voor gort, brood, steenkolen, kleederen, enz op grond der ondervinding dat geld wel eens misbruikt wordt.

10838. V. Hoe verkrijgt men medische hulp?

A. Als men die niet zelf betaalt, van stadswege.

10839. V. Men schijnt er eene eer in te stellen dat zoolang mogelijk zelf te betalen? Is dat ook uwe ondervinding?

A. Ja dat is zoo, en eveneens stelt men er prijs op om een huwelijk niet pro deo aan te gaan; in het afgeloopen jaar slechts 5. Dat is een soort van eergevoel onder die menschen. Ook brengt hun eergevoel mede om geen geneeskundige hulp van de armen te krijgen. Als het zoo ver komt, dat zij er toe overgaan, dan moet de nood al zeer hoog gestegen zijn.

10840. V. Dus uw oordeel is over het algemeen gunstig?

A. Ik geloof dat Tilburg, voor zoover mij bekend is, eene uitzondering maakt op tal van andere plaatsen.

10841. V. En waaraan schrijft gij dat toe?

A. Ons volk is godsdienstig en volbrengt dus zijne plichten nauwkeurig. Ik ben het eens met den heer Hartog, van de stearine-kaarsenfabriek, die voor deze vergadering verklaarde, dat hij het betreurde, dat de godsdienstzin in ons land afnam Hij vond dit een ramp voor de werklieden. Wat den zedclijken toestand betreft, die is allergunstigst. Als ambtenaar van den burgerlijken stand heb ik dit eenigszins kunnen nagaan. Mij is gebleken dat in de laatste jaren op onze bevolking, 32 000 zielen, waarvan een groot deel fabrieksarbeiders zijn, slechts 10 onwettige geboorten hebben plaats gehad. Zoodra een meisje in zekere omstandigheden verkeert, wordt door de geestelijkheid er op aangedrongen om haar getrouwd te krijgen. Maar ook dat komt niet zooveel voor als de publieke opinie wel denkt, want dit zou moeten blijken uit de registers van den burgerlijken stand, welnu, in het afgeloopen jaar zijn slechts 7 gevallen voorgekomen van getrouwde vrouwen die bevallen zijn, voordat zij 9 maanden getrouwd waren. Men zal toestemmen dat dit zeer weinig is op eene bevolking van 32 000 zielen.

10842. De heer Bahlmann: Zoudt gij niet denken dat het aantal onwettige geboorten en geforceerde huwelijken minder zou worden, wanneer de militiewet geen belemmerende bepaling voor het huwen bevatte?

A. Ja, dat zou wel kunnen zijn. Er is echter nog eene zaak, waaraan de wet-

[p. 61]

gever misschien iets zou kunnen doen. De wet heeft verboden om onzedelijke platen en photographieën ten toon te stellen, zou zij nu niet eveneens kunnen verbieden om van die vuile blaadjes voor twee cents aan de menschen in handen te stoppen? Ook zou ik het wenschelijk vinden dat die Nieuw-Malthusiaansche brochures en dergelijke werden verboden. Dit zou de zedelijkheid bevorderen, die een van de grondslagen is van het welzijn der maatschappij.

10843. De Voorzitter: Hebt gij verder geene mededeelingen te doen?

A. Ik zou het ook wenschelijk vinden wanneer er iets meer kon gedaan worden tegen het drankmisbruik. Ik zou wenschen dat de kroegen des morgens niet vóór 8 uren zouden mogen geopend worden en om 8 uren des avonds moesten gesloten zijn. Want de ondervinding leert, dat vooral metselaars, timmerlieden en dergelijken, die vroeg naar hun werk moeten gaan, zich niet daarheen begeven zonder een ‘spatje’ genomen te hebben.

10844. V. U is wethouder, niet waar?

A. Ja, Mijnheer de Voorzitter!

10845. V. Zoudt gij dan niet meenen, dat eene dergelijke regeling, als gij verlangt, tot de competentie van het plaatselijk gezag behoort?

A. Dat weet ik niet.

10847. De heer Bahlmann: Gij hebt gesproken over de ondersteuning van de fabrieksarbeiders in geval van ziekte, en, vergis ik mij niet, dan hebt gij op dit punt eenige ondervinding, want gij zelf hebt voor uwe fabriek een ziekenfonds opgericht, waarin door de fabrieksarbeiders gedeeltelijk gecontribueerd werd?

A. Een aantal jaren geleden heb ik een fonds opgericht, waarin ieder ar beider moet contribueeren 5 centen, en ieder meisje of jongen 2½ cent per week. Daarbij had ik de vrijheid gegeven om het stoomwater te verkoopen; de opbrengst daarvan kwam in het fonds. Nu had ik bij de oprichting de bepaling gemaakt dat het opperbestuur, de willekeurige beschikking over het fonds, aan mij zouden verblijven. De verkoop van het stoomwater begon mij echter al spoedig te vervelen, dat geloop, vooral in den zomer, van half Tilburg om warm water was al te lastig; dit heb ik dus opgeheven, maar de wekelijksche opbrengst daarvan ben ik toch in het fonds blijven storten.

Een meesterknecht, die veel invloed had bij het volk en wegging, wenschte toen het fonds op te heffen en te verdeelen. Het eerste heb ik toegestaan, maar het laatste geweigerd. Ik heb gezegd dat alles op den laatsten cent aan de zieken zou worden uitgekeerd. Eindelijk raakte de kas uitgeput en heb ik uit eigen beurs de zieken ondersteund, tot hetzelfde bedrag dat zij vroeger uit het fonds trokken.

10848. V. Er bestaan bij verschillende fabrieken dergelijke ziekenfondsen.

Het is natuurlijk voor groote fabrikanten gemakkelijker dan voor kleine, die slechts 13 of 14 werklieden hebben. Maar zoudt gij het wenschelijk vinden, in navolging van Duitschland, een Versicherungs-zwang in te voeren, zoodat aan de fabrikanten bij wettelijken maatregel de verplichting werd opgelegd om dergelijke zieken-, ondersteunings- en pensioenfondsen te stichten en te onderhouden?

A. Ik zou er volstrekt geen bezwaar in zien, wanneer iedere fabrikant op zich zelf daartoe gedwongen werd. Maar wanneer het eene algemeene zaak wordt, dan krijgt men een bestuur, eene geheele administratie, en dan wordt het vanzelf zeer kostbaar. Wanneer iedere fabrikant echter in het bijzonder daarvoor zorg draagt, vloeit alles in de beurs der werklieden. Eene verplichting zou ik echter zeer goed vinden, omdat het niet aan alle fabrikanten convenieert uit hun eigen beurs bij te dragen, wat dan ook dikwijls niet geschiedt.

10849. De Voorzitter: Ik dank u voor uwe inlichtingen; uw verhoor is afgeloopen.

J.A.A. Kerstens.