De arbeidsenquête van 1887. Deel 3: De vlasindustrie. Tilburg. Eindverslag

Verhoor van den heer Verster.

10424. De Voorzitter: Wilt gjj uw voornaam, naam, ambt en ouderdom opgeven?

A. mr. Abraham Henricus De Balbian Verster, kantonrechter te Oisterwijk, 56 jaren oud.

10425. V. Zijt gij geruimen tijd kantonrechter te Oisterwijk?

A. Sedert 1871, en vóór dien tijd kantonrechter te Boxtel.

10426. V. Gij hebt dus te Tilburg in die rechterlijke betrekking de invoering van de wet van 1874 beleefd. Hebt gij bij die gelegenheid eenige verandering in de bestaande toestanden kunnen waarnemen, of waren die van dien aard dat de wet van 1874 daartoe geene aanleiding in Tilburg gegeven heeft?

A. In Tilburg waren de toestanden reeds vroeger zoodanig, dat de kinderen vóór hun twaalfde jaar niet werkten in de fabriek. Het was eene uitzondering als dat gebeurde. In dien tijd heb ik gehad hoogstens tien processen-verbaal van vervolgingen wegens kinderarbeid; dat waren in den regel steenbakkers die misbruik maakten. Maar op de fabrieken heb ik, voor zoover ik het heb kunnen nagaan, nooit een verbaal gehad.

10427. V. Was dat op de steenbakkerij van Smulders?

A. Ja.

10428. V. Hebt gij in latere jaren ook wel eens eene overtreding te diens laste te onderzoeken gehad?

A. Ja in den laatsten tijd ook, maar hij is er nu uitgescheiden.

10429. V. Met het bakken of met het overtreden?

A. Met het bakken.

10430. V. Dus staat de fabriek stil?

A. Ja.

10431. V. Hebben zich af en toe in de latere jaren nog wel overtredingen voorgedaan, die te uwer kennis zijn gekomen?

A. Neen.

10432 V. Gij zijt waarschijnlijk wel overtuigd dat dat niet ligt aan gebrek aan ijver van het politietoezicht, maar dat inderdaad de toestand in Tilburg zuiver is?

A. Ik geloof inderdaad dat die heel zuiver is. Er wordt te veel toegezien door andere autoriteiten, dat er niet onder de 12 jaren gewerkt wordt.

10433. V. Gij bedoelt waarschijnlijk dezelfde autoriteit, die wij heden door andere getuigen meermalen en altijd op zeer loffelijke wijze hebben hooren memoreeren, namelijk de geestelijkheid?

V. Die kan ook ik als zoodanig met lof vermelden.

10434. V. Gij komt als kantonrechter - en daarover bestaat reden om tevreden te zijn - weinig met de wet van 1874 in aanraking, maar de bevolking ziet gij natuurlijk in ruime mate en gij zijt alleszins in de gelegenheid om den meer of minderen welstand op te merken onder verschillende omstandigheden. Hoe is in het algemeen uw indruk van den toestand van de fabrieksarbeiders in Tilburg? Gij zijt misschien wel in de gelegenheid geweest, om te dien opzichte eenigerlei vergelijking te maken met de toestanden elders. Gelooft gij dat de fabrieksarbeider te Tilburg relatief een tamelijk gelukkig leven leidt, tamelijk tevreden is?

A. In vergelijking met andere plaatsen, geloof ik dat men in Tilburg heel tevreden is, hoewel de toestand eenigszins minder is geworden.

Ik zelf heb een wever van het ge-

[p. 32]

touw geroepen en ben daarmede een zaak begonnen. Deze wever werkte met andere menschen voor mij bij zich aan huis.

Ik heb den indruk gekregen, dat zij die thuis werken het beter hadden en ook gelukkiger waren, dan zij die in de fabrieken werkten.

Dat thuis werken is echter zeer verminderd sedert de toepassing van de machines en daarmede de huiselijkheid en de tevredenheid. Toch is de toestand te Tilburg gunstig te noemen in verhouding tot andere plaatsen.

10435. V. Dus niettegenstaande de vermindering van het thuiswerken is naar uw oordeel de toestand in Tilburg gunstig?

A. Zeer gunstig.

10436. V. Uit welke uiterlijke kenteekenen leidt gij dit af?

A. Uit het feit ook, dat er weinig misbruik wordt gemaakt van sterken drank. De lui die achteruitgaan, maken zich daaraan meestal schuldig, reeds van jongs af; maar zulke gevallen zijn in Tilburg uitzondering. De drankwet was voor Tilburg niet bepaald noodzakelijk, al heeft zij ook goed gedaan.

10437. V. Tilburg had dus de wetten op den kinderarbeid en het drankmisbruik beide, wel kunnen missen?

A. Dat is misschien wel wat sterk uitgedrukt.

10438. V. Welnu, dat dan daargelaten. Ik wensch echter meer bepaald het antwoord op de vraag: uit welke uiterlijke teekenen laat zich de meer welvarende toestand van de fabrieksarbeiders in Tilburg onderkennen? Is daaromtrent geen mededeeling te doen of zijn er geen observatiën te maken? Komt het b.v. in Tilburg voor, dat de arbeiders in bedompte, krotterige vertrekken wonen, of is dit anders?

A. Over het algemeen is dat goed.

De gewoonte is dat de winkeliers bij de week betaald worden, in de volkstaal heet dat een boom, dat is een heele ceel. Die boom wordt meestal betaald. Wanneer er eene schuldvordering is te innen, komen de menschen nogal eens bij mij, zij gaan liever niet naar den deurwaarder, want dat kost geld. Velen komen uit Oisterwijk, Haren en verschillende dorpen bij mij, als ik Donderdags en Vrijdags om half 8 des morgens op het raadhuis zitting houd, maar het is mij zeer weinig voorgekomen, dat er klachten kwamen van winkeliersschulden; daaruit kan men zien dat het den menschen goedgaat; want anders zouden zij die schulden niet betalen.

10439. V. Is u ook bekend, dat het inderdaad geen zeldzaamheid is onder de fabrieksarbeiders dat zij in een eigen woning wonen?

A. Dat zijn meest wevers.

10440. V. Thuiswevers?

A. Ja.

10441. V. Er was ons van ochtend - misschien is het feit u niet volkomen bekend, en waarom zou dit niet - van meer dan eene volkomen vertrouwbare zijde medegedeeld, dat het nogal frequent voorkomt dat de fabrieksarbeiders het zoover brengen dat zij in een eigen woning zitten en dat ook de arbeiders die gehuurde woningen hebben, in waarlijk dragelijke omstandigheden verkeeren. zoodat de toestanden vrij wat beter zijn dan in menige andere fabrieksstad?

A. Dit laatste is waar, maar van het wonen van fabrieksarbeiders in eigen woningen weet ik niet.

10442. V. Zijn er ook verordeningen krachtens art. 82 der wet op het lager onderwijs in uw kanton?

A. Ja, drie; te Oisterwijk, Berkel en Gilse-Rijen

10443. V. Maar als ik het goed begrijp, worden die eenvoudig als niet geschreven beschouwd?

A. Ja, ik heb er nog nooit eenig effeet van gezien.

10444. V. Die verordeningen bestaan dus alleen pro forma?

A. Ja. U kent de dorpen niet zooals ik, die er 28 jaren heb gewoond. Er zijn vele waar onder anderen de politie nog veel te wenschen overlaat. De bewoners van vele dorpenregeeren zich gaarne zelven, en het gaat er niet slechter om. Als ik bij voorbeeld iemand door een arbeider iets laat zeggen, dan helpt dit soms beter dan dat ik een veldwachter zend.

10445. V. Maar welke beweegredenen zijn het dan. dat aan de eenmaal krachtens art. 82 gemaakte verordeningen de hand niet wordt gehouden?

[p. 33]

A. Dat weet ik niet.

10446. V. Kan het zijn dat de machthebbenden in die plaatsen er zelf niet mede gediend zijn?

A. Ik geloof dat dit het geval is, maar ik heb er geen bewijs voor.

10447. V. Gehuwde vrouwen komen op de fabrieken in Tilburg niet voor?

A. Neen.

10448. V. Die houden zich dus bezig met hare huishouding?

A. Ja. Het is mogelijk dat zij in huis noppen en pluizen en daar een weinig mede verdienen; maar in hoofdzaak houden zij zich bezig met de huishouding, en dat is een groot element van geluk voor de arbeiders.

10449. V. Gij hebt dus bij uwe aanrakingen met het volk waarschijnlijk meermalen gelegenheid gehad, den gunstigen invloed waar te nemen van het zijn der vrouw in de huishouding en het niet gaan werken van de vrouw in de fabrieken.

A. Ja.

10450. V. Het schijnt eene lastige vraag te zijn wat voor kinderen van 12 tot 14 jaar het meest wenschelijk en tegelijkertijd bereikbaar zou wezen. Hebt gij wel eens van fabrikanten opgemerkt of zij het werken van kinderen van dien leeftijd onmisbaar achten, of hoe zij er over denken?

A. Ik geloof dat zij hen onmisbaar achten. Ik meen dat bij spinnerijen de arbeid van kinderen moeilijk gemist kan worden.

10451. V. Ja, maar ook die boven 14 jaar zijn nog kinderen.

A. Het komt er op aan, hoeveel er betaald wordt.

10452. V. Maar het is niet hetzelfde of de handen van kinderen van 12 of 13 jaar of van 14 jaar het werk in de spinnerijen doen? en zou het, wat het technische betreft, niet even goed zijn als men zich door kinderen van 14 jaar en daarboven liet helpen?

A. Neen, dat is niet hetzelfde. Die draden aan elkander te hechten is veel beter werk voor de handen van meisjes van 16 of van 17 jaar dan van jongens van 14.

10453. V. Dus voor de techniek van het vak is het kind van 12 jaren geen noodzakelijk vereischte?

A. Neen.

10454. V. Nu eene andere vraag. Zijt gij bekend met de inrichting van het personeel op de fabriek? Is het waar of is het gezocht en dus niet waar, dat fabrikanten, zonder den gang hunner zaken in eene ondragelijke verwarring te brengen, zich niet kunnen vinden in eene beperking van den arbeidstijd voor het jongere personeel alleen? Zou het mogelijk zijn om jongens van 14 en 15 jaren des avonds om 5 of 6 uren van de fabriek weg te laten gaan? Hebt gij soms wel eens over den invloed die dergelijke regeling op den gang van het fabriekswerk zou hebben, met fabrikanten gesproken?

A. Fabrikanten waren van oordeel dat de jongens niet gemist kunnen worden. Maar uit hetgeen ik van hen vernam, kreeg ik den indruk dat het meer eene quaestie van geld is dan van onmogelijkheid, want als zij voor die jonge kinderen volwassen mannen moesten nemen, zouden dezen natuurlijk langer moeten werken. Liet men de kinderen weg, dan zou dit den fabrikant geen nadeel doen, wel het gezin waartoe de kinderen behooren, want dit zou een tantième van de inkomst missen.

10455. V. Gij hebt wellicht mijne vraag niet juist begrepen, en daarom zal ik haar herhalen. Loopt het werk in de fabrieken derwijze, dat de jongens niet een à twee uren vroeger kunnen gemist worden, vóór het werk van het volle volk is afgeloopen?

A. Dat geloof ik niet.

10456. V. De jongen maakt dus naar uwe meening met den volwassen man één geheel uit?

A. Op de spinnerij ja.

10457. V. Wanneer alzoo de jongen naar huis wordt gezonden om wat te te gaan leeren, is de volwassen man alléén niet meer in staat om het werk behoorlijk gaande te houden?

A. Dat geloof ik niet.

10458. De heer Bahlmann: Gij hebt natuurlijk dikwerf omgang met fabrikanten gehad Stel u nu voor dat er eene wet komt waarbij het werken van kinderen beneden de 14 jaren wordt verboden. In dat geval zou men in plaats van jongens meisjes nemen van 16-18 jaren. Gelooft gij dat het in het alge-

[p. 34]

meen belang der zedelijkheid wenschelijk zoude zijn dat dergelijke arbeid voor jongens wierd vervangen door meisjes?

A. Volstrekt niet wenschelijk. Men streeft er juist in Tilburg naar om de meisjes zoo min mogelijk met de mannen saam te doen werken.

10466. De Voorzitter: hebt gij nog eene andere bemerking te maken?

A. Nog iets, dat ook in verband met Oisterwijk staat.

Juffrouw Jacobs heeft hier gesproken over het lange staan. Ik zou op het omgekeerde willen wijzen, namelijk op het lange zitten.

In Tilburg zijn meisjes bij modisten, die leerlingen heeten, maar eigenlijk in dienst zijn. Zij komen 's morgens om 8 uren, gaan van 12 tot half twee uren naar huis, om daarna tot 's avonds 8, 9 en 10 uren onafgebroken in hetzelfde locaal zittende door te werken.

Ook heeft men in Oisterwijk schoenmakerijen, waar jongens van 13-15 jaren, die een gulden verdienen, uren achter elkander in kleine hokjes zitten.

Ik geloof dat dit kwaad is.

10467. V. Dat bezwaar aangaande de schoenmakerijen zal zich ook vooral aan den kant van Waalwijk vertoonen?

A. Ja, vroeger waren in Oisterwijk veel leerlooierijen, die thans nagenoeg opgeruimd zijn. In plaats daarvan zijn de schoenmakerijen gekomen.

10468. V. Wij bedanken u vriendelijk voor uwe komst. Uw verhoor is afgeloopen.

A.H. Verster.