De arbeidsenquête van 1887. Deel 1: Amsterdam

Verhoor van den heer Justus van Maurik.

1979. De Voorzitter: Mag ik uwe voornamen, naam, beroep, ouderdom en woonplaats weten?

A. Justus Van Maurik, sigarenfabrikant, oud 40 jaar, wonende te Amsterdam.

1980. V. Gij hebt een van de grootste sigarenfabrieken in Amsterdam?

A. Ten minste, wij hebben nogal een van de bevolktste.

1981. V. Er werken bij u ongeveer 70 volwassen mannen en 20 jongens, niet waar?

A. Dat wisselt af naar de drukte; wij hebben wel eens 130 man aan het werk gehad.

1982. V. Vrouwen werken niet bij u, niet waar?

A. Neen.

1983. V. Waar zit het hem in, dat anderen wel vrouwen en- meisjes laten werken?

A. Waarschijnlijk omdat zij de gelegenheid hebben om de mannen en vrouwen van elkander afgescheiden te houden. Ik zou geen gelegenheid hebben om de meisjes op een aparte zaal te plaatsen.

1984. V. Dat is dus voor u reden genoeg, om geen meisjes te nemen?

A. Ja, ten minste ik heb in 1871 met meisjes gewerkt, maar ik kan niet zeggen, dat mij dit recht beviel.

1985. V. Waarom niet?

A. Zij waren nogal precoce, de prikkel kwam nogal vlug en ik vond het niet noodig om behalve mijne fabriek er nog eene fabriek van iets anders op na te houden.

1986. V. Gij deedt dit dus met een uitstekend goed doel, maar was uw financieel belang daar niet bij betrokken; verdienden de meisjes niet wat minder dan de jongens?

A. Neen, dat was ongeveer hetzelfde; wat de meisjes deden, doen nu de jongens, namelijk het strippen van tabak en het maken van het binnenwerk van sigaren, maar ik kan niet zeggen dat dit eenigen invloed zou hebben op het geld.

1987. V. Dus de eischen van de concurrentie brengen niet de noodzakelijkheid mede om aankomende meisjes op de sigarenfabrieken te plaatsen?

A. Ten minste in Amsterdam niet.

1988. V. En gij hebt u van het laten werken door meisjes verder onthouden, omdat gij de beide seksen bij u niet kondt separeeren?

A. Bovendien waren de meisjes lastiger dan de knapen en brachten drank mede.

1989. V. Wat?

A. Jenever. Dat is ten minste mijne ondervinding geweest. Ik had een ouden meesterknecht, die mijne aandacht daarop vestigde. Bovendien, het is nogal ordinair soort. U begrijpt, eene moeder geeft niet licht haar kind op een fabriek in Amsterdam, vooral niet op een sigarenfabriek. Telkens attrapeerden we de meisjes met platte fleschjes jenever, en daarom heb ik gezegd, dat die boel uit moest zijn. Maar ik heb er eigenlijk te weinig ondervinding van om er veel van te zeggen, maar mijnheer Bergman Carels werkt nog met meisjes en hij schijnt er nogal mee in zijn schik te zijn; hij heeft dan ook gesepareerde lokalen, die ik niet kan hebben.

[p. 171]

1990. V. Dus de moraliteit bij de aankomende meisjes is naar uw eigen ervaring bijzonder laag gezonken?

A. Ja, daarom heb ik ze niet meer in het werk gehouden. Ik zal nu niet zeggen dat ze allen zoo zijn; misschien heb ik het slecht getroffen.

1991. V. Is de standaard der zedelijkheid bij aankomende jongens gunstiger?

A. Ik kan niet zeggen dat die in den laatsten tijd achteruit is gegaan, maar het spijt mij dat ik het zeggen moet, de sigarenmakers behooren niet tot het beste soort werkvolk. Het is wel het minste van de kaart. Altijd volgens mijne opinie.

1992. V. Welke is de jeugdigste leeftijd van die jongens die bij u op de fabriek komen?

A. Gewoonlijk 13 jaren?

1993. V. Hadt gij vóór 1874 jeugdiger in dienst?

A. De jongste was toch altijd 11 jaren oud.

1994 V. Dus de wet van 1874 is voor u van geen groote beteekenis geweest?

A. Zij heeft op onze fabriek niet geïnfluenceerd. Op andere fabrieken gebeurde het vóór 1874 wel dat een vader zijn jongen beneden de 12 jaren medebracht om tusschen de schooluren op de fabriek te werken. Maar ik heb dit op mijne fabriek nooit veroorloofd.

1995. V. Dat was vóór 1874, en thans?

A. Nu komt het niet meer voor.

1996. V. Neemt gij wel eens jongens in het werk op uren buiten den schooltijd?

A. Neen, want mijne fabriek is daarvoor niet ingericht; daar is alles meer militairement geregeld.

Doch er zijn fabrikanten, die jongens, welke nog op school zijn, 's Woensdagsmiddags en Zaterdags middags na schooltijd op hun fabriek laten werken. Bij mij echter geschiedt dit, zooals ik zeide, niet.

1997. V. Misschien heel gelukkig voor de jongens, die anders slaperig op school zitten en slecht van het onderwijs profiteeren.

Hoelang werken die jongens, van 12 tot 16 jaar, overdag bij u?

A. Zij werken allen gelijk op, 10 uur per dag.

1998. V. Werken zij ook over?

A. Overwerken heeft bij mij nooit plaats. Mijne werklieden werken van 8 tot 8, met twee uren schafttijd.

1999. V. Moeten zij 's morgens precies 8 uur binnen zijn.

A. Ja, van 8 tot kwart na 8 is de deur geopend; die er dan niet is mag voor drie uur niet binnenkomen en verzuimt dus een halven dag.

2000. V. En zijn zij altijd op tijd?

A. Meestal. Enkele uitzonderingen daargelaten, heb ik niet daarover te klagen.

2001. V. Behalve wellicht des Maandags?

A. Ja, den Maandag rekenen wij bijna niet als een werkdag.

2002. V. U spreekt nu over volwassen werklieden?

A. Ja. Vroeger was het nog veel erger, maar ik heb die zaak zeer streng aangepakt en gezegd: wanneer ik des Maandags geen werk van je krijg, dan kan ik de menschen die dien dag geregeld werken ook niet met je gelijkstellen. Ik heb toen deze conditie gemaakt: wilt gij des Maandags niet werken, best. In Godsnaam, ik kan er niets aan doen, maar verstoor dan de fabriek niet en blijf liever weg.

Die echter Dinsdag niet werkt, een verschijnsel dat zich ongelukkig ook voordoet, kan voor mijn pleizier tot Donderdag vacantie houden.

2003. V. Blijven zij dus Maandag weg?

A. Dat juist niet, maar zij voeren nagenoeg niets uit. Er wordt per stuk gewerkt, zoodat zij op zulk een dag niet meer dan enkele stuivers verdienen. Het komt dus ongeveer op hetzelfde neer, alsof zij wegbleven.

2004. V. Hebt gij ook de opmerking gemaakt, dat, over het algemeen, in de latere dagen van de week meer verdiend werd dan in de eerste?

A. Ja, dat spreekt vanzelf, omdat in de eerste dagen minder gewerkt wordt.

2005. V. Het luieren strekt zich dus nog verder uit dan tot den Maandag?

A. De lijders aan de Maandag-ziekte zijn gewoonlijk Dinsdag ook nog niet precies in orde. Zij beginnen Woensdag te werken en zetten dan goed door tot Zaterdag middag.

2006. V. Komen zij des Zondags?

[p. 172]

A. Bij mij niet.

2007. V. Gij zeidet straks: zij komen om 8 uur, volwassenen en jongens. Hoe lang werken zij?

A. Zij werken tot kwart vóór 1; dan gaan zij naar huis.

2008. V. Gij houdt hen dus niet?

A. Neen.

2009. V. Hoe lang hebben zij dan vrij-af

A. Twee uren, van kwart vóór 1 tot kwart vóór 3.

2010. V. Hoe lang werken zij dan vervolgens?

A. Van kwart vóór 3 tot kwart vóór 8.

2011. V. Dus ook de jongens hebben twee uren tijd om bij hun vader of moeder warm eten te bekomen?

A. Ja, en zij hebben ook nog een oogenblik tijd 's middags om een boterham met koffie op de fabriek te eten.

2012. V. Dien boterham brengen zij mede?

A. Ja.

2013. V. En de koffie?

A. Een van hen administreert dit. Dat is coöperatie.

2014. V. Dat de werklieden 's avonds gehouden worden komt niet voor?

A. Neen, tenzij zij zelf 's winters vragen of zij mogen doorwerken, namelijk als het druk is, want anders verbrand ik er geen licht voor. Wij stuiten meestal op de Maandaghouders. Een sigarenmaker, die behoorlijk doorwerkt, kan goed zijn brood verdienen.

2015. V. Wat noemt gij: goed zijn brood verdienen?

A. Mij dunkt dat een gulden of f 15 's weeks nogal redelijk is. Maar dat is geen regel; ik zou eer aannemen dat er niet meer wordt verdiend dan f 8 of f 9, als men het door elkander slaat.

2016. V. Dus dat zij minder verdienen, is eenvoudig hun eigen schuld?

A. Ja, iemand die zijn vak verstaat en werken wil, kan best f 15 à 16 per week verdienen. Bij ons is alles stukwerk, dus het ligt geheel aan de werklieden hoeveel zij per week verdienen. Wanneer zij 's avonds willen werken, moeten zij dit zelf weten.

2017. V. Gij zegt: gij laat wel eens overwerken; komt dit dikwijls voor?

A. Zeer weinig.

2018. V. Niet twee malen per week bijv.?

A. Zoo komt het niet voor. Het gebeurt dat wanneer in drukke tijden eene commissie afgemaakt moet worden, de werklieden zeggen: wij willen in plaats tot 8 tot 10 uren 's avonds werken. Dit gaat dan eenige weken achtereen. Maar toen ik zag dat van het langer werken 's avonds het gevolg was dat des Maandags en zelfs des Dinsdags werd verzuimd, heb ik gezegd: dit gaat zoo niet; ik laat u 's avonds niet langer werken om 1 of 2 vrije dagen te kunnen nemen.

2019. V. Hebt gij Israëlieten aan uwe fabriek? - A. Enkele.

2020. V. Drinken zij sterken drank?

A. Zeer weinig.

2021. V. Werken zij beter?

A. Wanneer de Sabbath niet inviel, zou ik het liefst met hen werken: zij zijn handiger en vlijtiger, en verdienen dus meer. Ik heb echter ook Christenen die zeer goed werken.

2022. V. Kunt gij altijd gemakkelijk jongens van 13 à 15 jaar krijgen?

A. Er is gewoonlijk meer aanvraag dan plaats.

2023. V. Hoe is hunne stemming, hebben zij niet veel noten op hun zang?

A. Zij hebben bij mij niets in te brengen, dat ligt geheel aan de inrichting der fabriek.

Wanneer zij obstinaat zijn, is er eene deur. Ik ben fabrikant en moet orde hebben in mijne fabriek. Zonder orde kan men evenmin een Staat als een fabriek beheeren. Ik heb naar mijn geweten een reglement voor mijne fabriek opgemaakt dat ik u gaarne wil toezenden. Toen het een der eerste dagen daar opgehangen werd, verklaarde een werkman dat hij zich daaraan niet houden zou. Ik heb hem daarop oogenblikkelijk ontslagen. Ik heb nu geen klagen meer over de werklieden, want zij weten dat zij zich aan het reglement moeten houden.

Ik weet niet of gij rooker zijt, zoo ja, dan rookt gij zeker liever tabak dan vischgraten.

Een mijner werklieden nu, die een boterham met visch at en wien dat verboden werd, zei: ‘Als ik visch wil eten, eet ik visch’. Mijn antwoord luidde: ‘Dan is er een groot plein, de Dam, waar gij dat doen kunt, maar niet hier.

[p. 173]

Ik heb recht te vorderen, dat hier sigaren worden gefabriceerd zonder vischgraten’; ook die werkman is heengegaan. Wie orde op zijne fabriek weet te houden, heeft geen last met het volk, maar vele patroons zijn daartoe, helaas! niet in staat.

2024. V. Hoe is de geest onder die jongens?

A. Een enkele is soms récalcitrant, maar overigens heb ik geen last van hen.

2025. V. Gij hebt u toch wel eens vroeger niet zoo gunstig over den geest onder de jongens uitgelaten?

A. Dat is zoo, maar toen had ik een anderen meesterknecht, die geen orde wist te houden; zij hadden hem eigenlijk gezegd bij den neus. Degeen, dien ik nu heb, weet ze drommels goed te regelen. Het zijn kinderen, die evenals op school moeten gedresseerd worden. Wanneer een meesterknecht tot een jongen zegt: dat is uw werk, dan moet hij het doen; doet hij het niet, dan moet hij maar heengaan.

2025. V. Wat is dat voor een chef, dien gij nu hebt, en die den geest van het aankomend volk heeft omgezet?

A. Een man, die vroeger ook op een sigarenfabriek is geweest, maar die begrijpt beter te doen met orde te houden dan iedereen den baas te laten spelen.

2027. V. Het orde houden gaat dus volgens de regels van uw reglement?

A. Ja. Ik heb het eerst sedert een jaar of drie gemaakt, en ik heb hem gezegd: dat reglement is uw steun; wanneer gij dat handhaaft, dan handhaaf ik u weder.

2028. V. Hebt gij in dat reglement een boetestelsel opgenomen?

A. Neen, dat geeft niets, want waar niet is, heeft de keizer zijn recht verloren.

2021. V. Gij zijt toch hun debiteur?

A. Jawel, maar ik heb er geen lust in om de lui des Zaterdagavonds nog een paar centen van hun loon in te houden. Ik waarschuw ze tweemalen, en bij de derde maal moeten zij er uit.

2030. V. Alzoo in het boetestelsel ziet gij geen heil?

A. Neen.

2031. V. Waarin bestaan dan uwe dwangmiddelen?

A. Als de jongens niet oppassen, dan waarschuw ik ze twee en driemaal. Helpt dat niet, dan moeten zij weg. Betrap ik ze op diefstal, dan jaag ik ze terstond weg.

In het reglement, dat ik u zenden zal, kunt gij dat alles zien.

Wat de stripjongens betreft, heb ik om aan het gezanik, waartoe zij aanleiding gaven, een einde te maken, gezegd: ik zal ze voor mijne rekening nemen. leder sigarenmaker betaalt een kwartje, dan zorg ik dat zij een jongen hebben. Ik betaal ze iets meer, daardoor heb ik altijd jongens, en heeft het volk er niet mede te maken.

2032. V. Ik bedoelde iets anders. Jaren geleden hebt gij eene verklaring gegeven, hierop neerkomende, dat voor aankomende jongens inderdaad geene wetsbepalingen te hunner bescherming noodig waren, want dat zij zelf wel voor hunne rechten zorgen.

A. Dat is zoo; maar wij hebben van die jongens in soorten. De zoogenaamde bosjesjongens heb ik langzamerhand opgezuiverd. Ik heb altijd gezorgd dat ik voorraad had.

Maar dat zal wel in alle vakken zoo zijn.

2033. V. Hebt gij onder uw volk menschen die al lang in dienst bij u zijn?

A. Ja, eenigen die al een jaar of 10 bij ons zijn. Een meesterknecht telde 48 dienstjaren, een ander 35, dan zijn er een paar die reeds een jaar of 18 bij ons zijn.

Overigens is er in dat vak groote mutatie, het is een voortdurend mouvement. Er zijn bepaalde trekvogels bij, maar die neem ik eenvoudig niet meer. Maar ik sluit dan ook mijne fabriek, wat de meeste fabrikanten niet doen.

2034. V. Hoe meent gij, 's avonds om 8 uur?

A. Neen overdag. Zij kunnen er niet uit- of ingaan. Ik heb de zaak zoo ingericht dat alle behoeften bevredigd kunnen' worden. Alleen de jongen die koffie haalt behoeft een paar malen in- en uit te gaan.

2035. V. Vroeger hebt gij toch wel moeite gehad om ze te 10 uur bij elkander te hebben?

A. Ja, maar toen was de fabriek nog niet zoo ingericht.

2036. V. Gij zijt dus door strengheid

[p. 174]

en orde vooruitgegaan in dat opzicht?

A. Ja, ik heb daar bepaald baat bij gevonden.

Ik houd het er voor, dat hoe meer eene fabriek militairement is ingericht, des te beter het is voor den fabrikant evenals voor de werklieden.

2037. V. Gij acht een fabrikant, die geschikt is voor zijne zaak, wel in staat om zich zonder wettelijke bepalingen te helpen?

A. Er zijn menschen die zich nooit kunnen redden.

2038. V. Gij redt u dus zonder hulp van de wettelijke bepalingen?

A. Ik zal dat wel doen.

2039. V. Maar laten wij het blaadje eens omkeeren; nu spreken wij eens niet over u, maar over de werklieden en de jongens, moet daar niets voor gedaan worden? Gij hebt genoeg uw oogen gebruikt om gezien te hebben wat er omgaat, hebt gij wel eens dingen opgemerkt die niet behooren?

A. Ik weet niet wat ik daarover zou zeggen.

2040. V. Gij ziet toch wel naar andere dingen als naar het maken van sigaren en naar tabak?

A. Ik zou niet kunnen aangeven; ik vind het ongelukkig dat kinderen, zooals in Tilburg en Enschedé, van 8 tot 10 jaar oud, bij hunne ouders aan het weefgetouw werken.

2041. V. Ik wenschte te blijven in Amsterdam en te weten wat gij daar zelf gezien hebt.

A. Vraag u mij dan maar wat.

2042. V. Ik wensch dat u het mij vertelde

A. Ik weet niets.

2043. V. Gij weet, geloof ik, wel wat. Zijt gij niet bekend met toestanden in Amsterdam die gij niet goed vindt? Hoe staat het met de aankomende jongens en meisjes die in Amsterdam op de fabrieken werken, en hoe lang werken zij?

A. Ik geloof niet dat in Amsterdam te lang gewerkt wordt. Van de kaarsenfabriek weet ik niet, en over de andere sigarenfabrieken kan ik evenmin oordeelen, omdat mijne fabriek op een zoo geheel andere leest is geschoeid als die andere, behalve misschien die van Bergman Carels. Ik heb in Duitschland en elders de fabrieken gezien, en toen ik in de zaak bij mijn vader kwam, heb ik tegen den ouden heer gezegd, dat het niet kon blijven zooals het was ingericht. Als men recht wil hebben om van de menschen te eischen dat zij zich fatsoenlijk zullen houden, dan moet men zorgen dat zij fatsoenlijk kunnen zitten en licht en lucht hebben en op hun tijd naar huis kunnen gaan.

2044. V. Bij u zijn de lokalen boven elkander?

A. Ja, omdat ik anders geen plaats heb.

2045. V. Juist, men zegt dat uwe lokalen ruim en mooi zijn ingericht, maar ook dat er één gevaarlijk punt aan uwe zaak is, namelijk het gevaar van brand.

A. De boel kan niet in den brand vliegen.

2046. V. Maar als het gebeurt, hoe komen de werklieden er dan uit?

A. Vooreerst is er een brandladder achter aan het huis, in de tweede plaats zijn de trappen gemakkelijk en in de 3de plaats vraag ik: waarvan zou de brand dan toch komen?

2047. V. Is er dan geen vuur?

A. Wel neen, er is geen kachel op de fabriek.

2048. V. Waarmede droogt gij uw sigaren?

A. Met stoom.

2049. V. Hoe krijgt gij dien?

A. Van de machine die op de binnenplaats staat, buiten het huis.

2050. V. Dus het droogmaken geschiedt geheel door stoom?

A. Ja, er is geen vuur op de geheele fabriek.

Ik heb zulk eene warmwaterverwarming genomen, omdat die mij voor het volk en voor de lucht beter voorkwam dan kachels, die veel vuilen boel geven en een onaangenamen reuk verspreiden. De machine zelf wordt bediend door een man die daarvoor speciaal aangesteld is. Het gas, want petroleum brand ik niet, kan op elke étage afgesloten worden.

2051. V. De jongens leeren het vak gaandeweg, niet waar?

A. Ja, zij moeten jong, met hun dertiende jaar beginnen.

2052. Zouden zij het vak niet meer kunnen leeren, wanneer zij bijv. op hun veertiende jaar begonnen?

[p. 175]

A. Het is mogelijk dat zij het vak dan ook nog zouden kunnen leeren.

2053 V. Zij beginnen eenvoudig met naast een werkman te gaan zitten en bosjes te maken?

A. Ja, zij beginnen met het binnenwerk te maken.

2054 V. En hoe lang moeten zij dat werk doen alvorens zelf een sigaar te kunnen maken?

A. Dat hangt van de vlugheid en de bevattelijkheid van den jongen af.

2055. V. Zouden de jongens na een paar jaren zoo ver kunnen zijn?

A. Sommigen leeren het vak in korten tijd, anderen leeren het nooit.

2056. V. Wat nu betreft de aankomende jongens die leeren moeten, zorgt de werkman daarvoor die naast hem zit?

A. Dit is zoo geregeld. Vroeger was het anders, maar nu laat de patroon den jongen voor zijne eigen rekening werken. Dat heeft echter een slechten kant, namelijk dat de jongens nu niet meer leeren dan het machinaal werk. Zooals u weet worden de sigaren op tweederlei wijze gemaakt: uit de hand - dat zijn de goeden - en machinaal, dat zijn die welke goedkoop in den handel worden gebracht, die worden met bosjes op de plank vervaardigd

2057. V. Er worden toch minder sigaren op de plank gemaakt dan uit de hand?

A. In het algemeen is dit zeker niet het geval. In Amsterdam staat het ongeveer gelijk. Wordt nu een jongen van den beginne af opgefokt om aan de plank bosjes te maken, dan wordt het nooit een goede sigarenmaker. Als er een jongen bij mij komt, dan zeg ik hem steeds dat hij niet met plankwerk behoeft te beginnen, maar naast een sigarenmaker moet gaan zitten om het werken uit de hand te leeren.

2058. V. Is het in het belang van den werkman naast wien de jongen zit, dat hij leert?

A. Hoe spoediger de jongen hem in de hand werkt, hoe meer de werkman verdient.

2059. V. De jongen zit dus voortdurend naast denzelfden werkman, die daardoor intrest krijgt om wat in den jongen te brengen?

A. Natuurlijk, want anders bederft hij zijn eigen boel. Hij is verantwoordelijk.

2060. V. Op ééne vraag hebt ge mij nog niet geantwoord. Welke is de verhouding tusschen den werkman en den jongen? Neemt de werkman zelf den jongen aan?

A. Bij het handenwerk bemoei ik mij volstrekt niet met den jongen. Wil de werkman met een jongen zitten, dan betaalt hij dien zelf, wat hij met de ouders overeengekomen is, en rekent dan met mij per stuk af.

2061. V. Gaat dit altijd zoo toe?

A. Gewoonlijk wel.

2062. V. Bemerkt gij wel eens iets van een nadeeligen invloed, door het sigarenmakersvak op de gezondheid der jongens uitgeoefend?

A. Ik heb er nooit veel van bemerkt. Er is natuurlijk wel eens een jongen ongesteld.

2063. V. Er is u dus niets van eigenaardige ziekte, aan dat vak eigen, bekend. In andere vakken hebt gij die toch wel eens opgemerkt?

A. Dat zou ik u niet kunnen zeggen.

2064. V. Hebt gij het nooit in andere vakken opgemerkt?

A. De jongens die vroeg op eene letterzetterij komen, zien er dikwijls niet goed uit.

2065. V. En in nog andere vakken ook wel?

A. Ik zou mij voor den geest moeten trachten te brengen wat ik van dien aard gezien heb.

2066. V. Hebt ge nooit op het bronzen gelet?

A. O ja, ik weet dat de jongens op de fabriek van Ellerman, Harms en C^o. altijd melk moesten drinken. Zij kregen die van den patroon.

2067. V. Was dat uit goedheid? of omdat het bedrijf zoo nadeelig was voor de gezondheid?

A. Ik denk het laatste.

2068. V. Kent ge nog andere bedrijven die zoo nadeelig zijn voor de gezondheid?

A. Neen, in mijn vak is het althans niet.

2069. V. Wij hebben nu de schetsen de punten doorloopen; maar hebt ge nog iets dat ge ons zoudt willen zeggen?

A. Wat mijn vak betreft is er nog

[p. 176]

een houtzager voor de kistjes, maar die woont buiten en werkt voor loon. Maar als er nog naar nadere opmerkingen gevraagd wordt, zou ik zeggen dat het ongelukkig is dat er zooveel jenever wordt gedronken. Dat is eene zaak, waarover wel in alle vakken dezelfde klachten zullen zijn.

Wanneer het volk eerlijk is, zal het moeten verklaren dat degenen in mijn vak die werken kunnen en werken willen, een goed stuk brood kunnen verdienen. Er zijn natuurlijk altijd ongelukkige menschen die vroeger goed hebben kunnen werken, maar die door invloeden in huisgezin of van buiten af hunne handen later verlamd zien. Maar dit komt in alle standen voor. In werkelijkheid, wanneer een sigarenmaker zijn vak goed verstaat, wanneer hij zich fatsoenlijk gedraagt en niet is een Maandaghouder, kan hij een goed loon verdienen, want wij hebben behoefte aan goede werklieden; prullen zijn er altijd genoeg te krijgen. Het gebeurt dikwijls dat wanneer eene commissie uitgevoerd moet worden, bij voorbeeld voor Engeland, waar men fijn werk verlangt, dat men verlegen staat hoe die uit te voeren omdat de goede werklieden bezet zijn. Als de Commissie er prijs op stelt, wil ik wel eene opgave zenden van hetgeen eenige werklieden, aan hetzelfde werk arbeidende, verdiend hebben, dan zal men kunnen nagaan wat ieder ontvangen heeft.

2070. V. Gaan in Amsterdam de kroegen vroeg open?

A. Ik ben dikwijls vroeg op straat, maar altijd zie ik kroegen open.

2071. V. Des nachts te 4 uren?

A. Zóó vroeg ben ik niet buiten; maar om 5 uren zijn ze open.

2072. V. Ik grijp dien tijd van 4 uren niet uit de lucht; ons werd herhaaldelijk medegedeeld dat het volk reeds des nachts te 4 uren sterken drank gebruikt.

A. Dat zijn dan wellicht lieden die tot bouwvakken behooren en vroeg naar hun werk gaan.

2073. V. Er is dus reeds des nachts te 4 uren gelegenheid om sterken drank te bekomen?

A. Zeer zeker te half vijf. Het ware hoogst wenschelijk het volk aan een anderen volksdrank te kunnen gewennen.

Het bier dat zij krijgen, is wezenlijk ondrinkbaar: voor een stuiver krijgen zij een glas bier, een heel leelijk, vies vocht. Dan verkiezen zij liever een borrel voor 4 of 5 cents. Het drinken is eene ellende. Mijne fabriek heb ik in dat opzicht gezuiverd, een dronkaard komt er bij mij niet in.

In den aanvang heb ik daarmee groote moeilijkheden gehad, maar dank zij mijn doorzetten en een goeden, flinken meesterknecht, gaat het veel beter.

Laat men bijv. op Maandag een beschonken man toe, dan zegt hij een volgenden Maandag: ik kan mij wel opnieuw bedrinken. Daarom wordt een beschonkene er onmiddellijk uitgezet. Wie half beschonken is, dien laten wij in 's hemelsnaam maar zitten om geen opschudding te maken totdat het tijd is om heen te gaan.

Approximatief op te geven hoeveel zij drinken, is niet mogelijk. De oorzaak van hun drinken is, geloof ik, dikwerf het slechte voedsel.

2074. V. Hebt gij wel kunnen nagaan of de jongens van 12-14 jaar behoorlijk onderwezen zijn?

A. De jongens, die in de latere jaren aankomen, zijn beter onderleid dan vroeger; het komt nu weinig voor dat zij niet kunnen schrijven of lezen.

2075. V. Vroeger was dat wel het geval?

A. Ja, ik heb nu nog alleen ouderen, die het niet kunnen. Bij de jongeren komt het zeldzaam voor; zij kunnen het, maar het is er ook naar.

2076. V. Hebt gij nog iets mede te deelen?

A. Neen.

2077. De heer Goeman Borgesius: Zoudt gij voor uwe fabricage er geen bezwaar in zien, indien de leeftijd, waarin de kinderen in de fabrieken mogen komen, eenigszins verhoogd werd?

A. Dat is heel moeilijk te bepalen. Ik geloof niet dat het goed zou zijn. Wat zouden de jongens dan moeten doen als zij van de school af waren?

2078. V. Maar straks hebt gij gezegd dat zij eerst op hun 13de jaar op uwe fabriek komen?

A. Ja, tusschen hun 12de en 13de jaar.

[p. 177]

2079. V. Gij zoudt er dus geen bezwaar in hebben het met een jaar te verlengen wat uw fabricage betreft?

A. Ik geloof niet dat het voor mijn fabriek veel verschil zou maken.

2080. V. Heb ik het goed begrepen dat 's avonds 10 uur de uiterste termijn is waarop het overwerken wordt toegelaten bij u?

A. Ja, dat kunt gij gerust aannemen. Maar ik vestig er wel de aandacht op dat het zeer zeldzaam gebeurt. In vele jaren is het misschien twee of drie malen gebeurd, dat het volk zelf vroeg om te mogen overwerken. Eens, tijdens een strengen winter, vroegen zij mij om 's morgens een uur later te mogen komen en 's avonds een uur later te blijven, omdat zij er tegen opzagen zoo vroeg te komen. Ik heb dat toen bij onderling goedvinden toegestaan.

De stemming op mijne fabriek is niet slecht; recalcitranten zijn er altijd.

2081. V. Gij hebt gezegd dat de geest op uwe fabriek betrekkelijk goed was, maar gij hebt er over geklaagd dat vele werklieden weinig werk leveren, en daardoor slechts het gemiddelde loon van f 8 à f 9 verdienen.

Hebt gij nooit maatregelen genomen in het belang van het volk ten einde daardoor ook ijver en goed gedrag aan te moedigen?

A. Ja zeker, zelfs vele maatregelen. De heeren Bergman Carels, Alma en ik hebben indertijd het fonds de ‘Eendracht’ opgericht, om hun daaruit in tijd van ziekte uitkeering te doen.

Zij moesten een dubbeltje in de week bijdragen; daarvoor hadden de ongetrouwden f 4, de getrouwden f 5, met 50 cents opklimming voor elk kind.

Toen ik zeide: ‘mannen, wordt nu lid’, antwoordden zij: ‘neen daar hebben wij geen trek in; wij zijn al in dit of dat fonds.’

Is het wonder dat ons dit ontmoedigd heeft? Daar stonden wij; als zij er allen deel in namen, zouden wij wat kunnen doen, want eendracht maakt macht. Maar deze is al reeds in een ziekenfonds, waarvoor hij niet bedanken wil, een ander is soms in drie fondsen tegelijk om drie dubbele uitkeering te hebben en zoo komt er niet veel van.

2082. V. Maar de menschen die niet in een fonds zijn, ontvangen die dan van u ondersteuning?

A. Vaste werkmenschen wèl. Onlangs heb ik een zekeren Visser, die ruim een jaar bij mij was, omstreeks een maand of drie zijn loon laten houden toen hij niet werken kon. Later is er wat tusschen gekomen en heb ik hem zijn congé gegeven.

2083 V. Zijn er wel menschen die zoolang bij u in dienst blijven, dat zij wegens ouderdom ontslagen moeten worden?

A. Ik heb nooit iemand wegens ouderdom ontslagen. Die zoo oud zijn dat zij niet meer werken kunnen worden gepensionneerd. De weduwe van onzen vorigen meesterknecht geniet pensioen en dat is billijk, want die menschen hebben mede geholpen het geld te verdienen en zij mogen dus wel een rustigen ouden dag hebben.

2084. V. Maar alle patroons doen dat toch niet?

A. Dat is zoo, maar zij kunnen het allen misschien niet doen.

De meesterknecht, die 48 jaar bij ons was geweest kwam te sterven, evenals zijn zoon, die meer dan 20 jaar bij ons geweest was. Toen stond ik alleen. Ik heb aan de eene weduwe gezegd: zoolang gij leeft, zal ik u een zekere toelage geven. Ik heb haar f 5 in de week gegeven, daar kon die vrouw fatsoenlijk van leven; maar, evenals alle gealimenteerden, leeft ze heel lang, zij is nog heel wel. De tweede dame heb ik aan eene betrekking geholpen, die f 8 in de week gaf. Zij vatte echter zekere neiging op voor den tweeden machinist. Toen zeide ik: wilt gij u door hem laten verzorgen, dan vind ik het goed. De machinist heeft haar echter laten zitten, maar toen heb ik gezegd: nu zijn wij van elkander af, ik heb gedaan wat ik doen kan. Men helpt natuurlijk alleen lieden, die lang in dienst zijn geweest.

2085. De Voorzitter: Ik dank u zeer voor uw komst en gij zult zeker zoo goed zijn de stukken te sturen, die gij toegezegd hebt, niet waar?

A. Ja, Mijnheer de Voorzitter.

Justus van Maurik.