Het Antwerps liedboek. Deel 2. Commentaar

142 Rijc god, wie sal ic clagen

Afscheidslied. Een vrouw verlaat een man om haar minnaar achterna te reizen.

1	(De vrouw is aan het woord)
1,1	Rijc: Machtige
1,2	heymelijc: verborgen
1,3	boel: lief
	verjaghet: ontnomen
1,4	De scheiding is mij tot een kwelling geworden
1,6	Het is me duidelijk geworden wat scheiden is

[p. 331]

1,7	Dus rijd ik over het veld
2	(De vrouw blikt terug op het afscheid van een andere man, voor haar vertrek)
2,1	minlijcke: liefdevol
2,5	mach: kan
2,8	Tot: Naar
3	(Vanaf hier is de afgewezen minnaar aan het woord)
3,2	so wee: zoveel verdriet
3,3	Dus vaertse: Zo gaat ze dan
3,4	wederomme sie: weer terug zie
3,7	Ik kan helemaal niet bij u zijn
3,8	doch: nochtans
4,2	nu ter tijt: op dit moment
4,4	Die weet niet wat pijn is
4,8	Onze scheiding is onvermijdelijk

In dit vrij korte lied gaat het vooral om afscheid nemen en de pijn die daarmee gepaard gaat (1,4; 1,8; 3,2; 3,6; 4,1-2; 4,4). Maar zo duidelijk als het centrale thema van dit lied is, zo lastig is het het geheel precies te interpreteren. Dat komt vooral door de manier van vertellen: er worden verschillende personen sprekend ingevoerd, maar er staat niet expliciet wie er aan het woord is. De strofen 3 en 4 zijn het eenvoudigst. Hierin beklaagt een minnaar zijn droevig lot: hij blijft achter terwijl zijn lief wegrijdt over de heide (4,4-5). De heide is in het Antwerps Liedboek een betekenisvolle plaats: bijna steeds gaat het om het gebied waar geliefden kunnen genieten van de zinnelijke liefde, zonder dat er de regels en restricties van de maatschappelijke orde gelden (bijvoorbeeld 22:1,4; 31:4 en 5; 61:4,3 en 6,4; 90:4,2).

In de eerste strofe zegt een ikfiguur over het veld te rijden (1,7): dat moet dus de vrouw zijn, over wie in strofe 3 en 4 gesproken wordt, maar deze vrouw is zelf onderweg naar een andere geliefde (boel (1,3)), die verjaagd is en die zij achterna wil reizen. In de tweede strofe spreekt ze dan over de man, die ze achterlaat: hij heeft haar gesmeekt te blijven en niet die ander achterna te reizen. De vrouw haalt de woorden aan, waarin hij haar van het avontuur probeerde te weerhouden door te wijzen op de korte duur van de zomer (2,4), wat misschien is op te vatten als een waarschuwing dat de zinnelijke liefde slechts kort duurt, terwijl daarna nog maar moet blijken of de liefde stand houdt. Maar zij was welbesloten en vertrok (2,5-6).

In dit lied zijn twee monologen aan elkaar gekoppeld: in de eerste twee strofen horen we de vrouw die op weg gegaan is, in de derde en vierde strofe de man die haar nakijkt. Het lied staat in een traditie van enkele Duitse liefdesklachten. De oudste daarvan is een klacht die door een man wordt geuit.

[p. 332]

In een jongere versie is deze omgewerkt tot een klacht van een vrouw, en in de onderhavige tekst lijkt er sprake te zijn van een combinatie van beide: zowel een vrouw als een man beklagen het lot van de minnaar die gescheiden is van zijn geliefde.

Rijc God, wie sal ic clagen is zeer populair geweest, vooral als melodie. Er is slechts één andere bron van de tekst bekend en wel in een handschrift waarin vier liedjes uit het Antwerps Liedboek zijn overgeschreven (Handboek van Willem van der Heijden, Gent? 1550). Wel zijn er ettelijke tientallen liederen waarin het als wijsaanduiding wordt aangehaald, tot aan het begin van de zeventiende eeuw. Er zijn ook verrassend veel polyfone zettingen bewaard. De oudste dateren van rond 1500 en laten zien dat het lied in het Antwerps Liedboek met recht een oudt liedeken wordt genoemd. De meeste meerstemmige zettingen vindt men, zoals vaker, in Duitse bronnen, met Nederlandse of Duitse tekst. Interessant zijn Franstalige meerstemmige versies uit een Frans handschrift uit 1501 en uit Thielman Susato's zesde chansonboek (1545): En douleur et tristesse / Languiray je toujours. De oorsprong van de melodie zal inderdaad in Frankrijk moeten worden gezocht, want uit dat land is ook een laatvijftiende-eeuwse eenstemmige versie bekend.

De melodie vindt men bij Souterliedeken 67. Uit het Antwerps Liedboek zelf zijn al 50 en wellicht ook 205 en 215 als contrafacten te beschouwen, evenals het lied Ghi amoreuse gheesten uit het fragment van een latere druk van het Antwerps Liedboek dat in Leiden bewaard wordt.

Literatuur: Van Duyse 1903-1908, dl. 1, p. 681-683; Vellekoop en Gerritsen 1971, dl. 2, p. 102-103 en 229-230; Joldersma 1982, dl. 2, p. 249-251; Vellekoop 1985; Bonda 1996, p. 67; Repertorium 2001, t6143, m1003.