Het Antwerps liedboek. Deel 2. Commentaar

139 Rijck god, wie sal ick claghen

Liefdesklacht.

1,1	Rijck: Machtige
1,5	Ik weet dat ik bedrogen ben
1,6	Omdat ik haar vertrouwde
1,7	Daarvan geef ik mijn ogen de schuld
1,8	Ik moet voortdurend lijden
2,1	(Het draaiende wiel van Avontuur (Fortuna) wordt vaak gebruikt als verbeelding van de wisselvalligheden van het lot)
2,2	Zoudt u niet willen omdraaien (ten goede willen keren)?
2,3	Dat: Zodat
	ghebueren: ten deel vallen
2,5	Als ik geen troost kan verkrijgen
2,6	druck: verdriet
3,3	Vrou Juno: (beschermgodin van de vrouw en het huwelijk)
3,5	Laat me niet aan mijn lot over
3,6	oft wesen mach: als het kan

[p. 325]

3,8	versmoren: ten onder gaan
4,1	amoreuse gheesten: verliefden
4,2	genoechte hanteert: plezier maakt
4,4	Gedraagt u niet zo
4,5	Ghelijck: Als
4,7	Door toedoen van een vrouw
4,8	Zo ook de voornaamste van alle geleerden
4,9	seer wijs bedacht: de zeer wijze
5,1	Al: (kan onvertaald blijven)
5,3	Al is het nogal simpel
5,6	bedacht: wijs geworden
5,7	Al maken de jaloersen zich daarover kwaad
5,9	Dies: En daarom
	verpacht: verkrijgt

Aan het begin van dit lied vraagt de ikfiguur zich af bij wie hij zich moet beklagen over zijn geheime liefdesverdriet. Hij geeft dan zijn ogen de schuld: zij zijn het immers die de geliefde gezien hebben, en daarmee is zijn ellende begonnen. Hij hoopt dat het lot (verbeeld door het wiel van Fortuna) zich ten goede zal keren en vraagt hulp aan Cupido (die de liefde kan doen ontbranden) en Juno (die de (huwelijkse) trouw behoedt). Hij waarschuwt andere verliefde mannen voor de macht van vrouwen, waarbij hij verwijst naar Samson en Salomon, schoolvoorbeelden van mannen die, volgens de Bijbel, ten prooi gevallen zijn aan hun geliefden. Delila ontfutselde Samson zijn geheim: hij zou zijn uitzonderlijke grote kracht verliezen als zijn haar afgeschoren zou worden. Delila vertelde dit door aan de Filistijnen, waarop men zijn haar afsneed (Richteren 16:1-22). Ook de zeer wijze koning Salomo liet zich inpalmen door vrouwen: hij had zeer veel bijvrouwen, die hem aanzetten tot het aanbidden van heidense goden (1 Koningen 11:1-13). Zo dienen de sterkste en de meest wijze man uit het Oude Testament tot afschrikwekkend voorbeeld. De implicatie is natuurlijk dat het voor een gewone man wel heel moeilijk is om bestand te zijn tegen de verleidingskracht van vrouwen. Deze verwijzing komt in de zestiende eeuw zeer vaak voor, zowel in de literatuur als in de beeldende kunst. In dit lied blijkt alles uiteindelijk wel mee te vallen: op het laatst heeft de ikfiguur een nieuwe geliefde die hem wel vreugde schenkt.

Van dit lied, dat alleen is overgeleverd in het Antwerps Liedboek, zijn enkele geestelijke contrafacten bekend. Dat in het Devoot ende profitelijck boecxken (1539) blijft zeer dicht bij het wereldlijke origineel (Rijck God wien sal ic clagen / Dat heymelijc liden mijn / Dat mi dit vleesch doet draghen etc.).

[p. 326]

Het maakt deel uit van een groep liederen die op de bekende melodie O radt van avontueren moest worden gezongen. Boven het lied staat een dubbele wijsaanduiding: Op die selve wise, of op die wise alsoot begint. Dat betekent dat het niet alleen op de melodie van O radt van avonturen kon worden gezongen, maar ook op Rijck God wien sal ic clagen. Daarmee zou eventueel het voorbeeldlied al 139 zelf kunnen zijn bedoeld, maar van een eigen melodie ontbreekt elk spoor. Waarschijnlijker is dat het populaire al 142 werd bedoeld, dat met dezelfde woorden begint. Wel moest er dan een melodiefrase worden herhaald, want al 139 en zijn geestelijke contrafact hebben negen verzen per strofe tegen al 142 slechts acht - een noodoplossing zoals men die wel vaker in het Devoot ende profitelijck boecxken tegenkomt.

Voor de melodie van O radt van avontueren pleit, behalve de perfect passende strofevorm, de tweede strofe, die refereert aan het bekende lied met die aanvang (al 125). Hier is de ritmeloze melodieversie uit het Devoot ende profitelijck boecxken gebruikt, die enigszins afwijkt van die in Fruytiers' Ecclesiasticus van 1565 (zie al 125). De ritmisering is zoveel mogelijk conform Fruytiers.

Het besproken lied uit het Devoot ende profitelijck boecxken kan ook helpen bij de reconstructie van de eerste strofe van het lied in het Antwerps Liedboek, die slechts 8 regels telt (in plaats van 9 in de overige strofen). De ontbrekende regel moet regel 6 zijn; in het contrafact luidt deze: Omdat ic mi op mi verliet.

Literatuur: Van Duyse 1903-1908, dl. 3, p. 2370-2372; Komrij 1994, p. 991-993; Bleyerveld 2000; Repertorium 2001, t6141, m0644.