Het Antwerps liedboek. Deel 2. Commentaar

61 Het voer een maechdelijn over rijn

Verhalend lied. Een avontuurlijk meisje gaat met een jongeman mee, ondanks de tegenwerking van haar moeder.

1,1	over Rijn: naar de overzijde van de Rijn
1,4	Terwijl het winter was, tot haar nadeel
2,1	Met dien: Toen
2,2	tot dier stede: daar
2,3	reyne: zuivere maagd
3,1	Omdat: Dat
3,2	Dat komt, doordat ik geen minnaar heb
3,3	meyne: bemin
4,3	gheender: gindse
	heyden: veld

[p. 159]

5,1	Crijschman: Soldaat
	te hooch geboren: van te hoge komaf
5,2	Ik ben zo bang voor de woede van mijn vader
5,4	lantsknecht: soldaat
6,2	in der maneschijn: als de maan schijnt
7,3	Tsoheyme: Thuis
8,2	groote wederspoet: groot verdriet
8,3	mach mi werden: moet de mijne worden
8,4	Desghelijcx: Zo iemand
9,1	haer dore: de deur van het meisje
9,2	spranck: sprong
9,3	haven: hebben
10,2	Een dappere soldaat wordt hij genoemd
10,4	Hij is van zijn allerliefste gescheiden

Een jong meisje trekt eropuit omdat ze een geliefde wil, en ontmoet een jongeman van hoge geboorte die haar best ter wille wil zijn. Hij begrijpt haar intentie direct, zoals blijkt uit zijn reactie: hij antwoordt dat hij haar naar de groene heide wil voeren, waar de roosjes staan (strofe 4), een bekende uitdrukking voor een amoureus avontuur in de vrije natuur (zie bijvoorbeeld al 22:1,3-4). Ook haar moeder begrijpt wat er aan de hand is, wanneer haar dochter haar vraagt of zij haar 's nachts wil wekken om lammeren te gaan weiden op de groene heide: de moeder antwoordt dat zij nog een jaar alleen moet slapen, thuis moet blijven en groene zijde moet spinnen (kind moet blijven (strofe 6 en 7)).

Het lied kan geïnterpreteerd worden als een geraffineerde beschrijving van het (seksueel) volwassen worden van een jong meisje. De vermelding in strofe 1 dat zij naar de overzijde van de Rijn gaat, kan opgevat worden als een beschrijving van het overschrijden van de scheidingslijn tussen kind en vrouw. Ook de tijdsbepaling is functioneel: de manenschijn (1,2) is bij uitstek de tijd voor gepeins over de liefde; de sneewitte handen (1,3) tonen dat ze op seksueel gebied volwassen is. De jongeman die zij ontmoet, slaat zij eerst af, omdat hij te hooggeboren is (5,1), maar ook omdat zij de toorn van haar vader vreest. Maar uiteindelijk onttrekt zij zich aan het gezag van haar ouders: als haar moeder haar deur op slot doet, verlaat zij het huis door het raam om toch met haar minnaar mee te kunnen gaan.

Het lied is waarschijnlijk een bewerking naar een Duits voorbeeld. In de overgeleverde Duitse versie is de minnaar een ridder; in al 61 is sprake van ridder (2,1), crijschman (5,1) en lantsknecht (5,4; 8,3; 9,3). Het gaat steeds om dezelfde man, een flinke kerel, een militair.

[p. 160]

De tekst van Het voer een maechdelijn over Rijn kennen we voor het Nederlandse taalgebied behalve uit het Antwerps Liedboek alleen nog uit de Amoreuse Liedekens (na 1613), waarin het vrijwel woordelijk is nagedrukt. Toch moet het lied in de Nederlanden vrij bekend zijn geweest. Er zijn enkele devote contrafacten op bekend, Coornhert dichtte er snedig zijn bruiloftslied Spint vlytigh ghy spinsters al ghemeyn op, en ook enkele wereldlijke Amsterdamse liedboeken rond 1600 bevatten contrafacten. Een contrafact is voorts het bekende Souterliedeken 146, Loeft God den Heer der Heeren soet, dat als wijsaanduiding heeft Het voer een maechdelijn over rijn, sy hoede haers vaders lammerkijns. De bijbehorende melodie heeft vijf frasen, waarbij de derde tekstregel wordt herhaald. Ook wordt het einde van het laatste vers herhaald. Op dezelfde wijze kunnen we de tekst uit het Antwerps Liedboek op de melodie passen. Dat de herhaling aan het slot ook bij het zingen van de wereldlijke tekst bedoeld is, blijkt uit de derde strofe, waar deze is uitgeschreven (ja alleyne (3,4)). Kennelijk was de opzet de tekstherhalingen weg te laten uit de gedrukte tekst, maar is dat voornemen in één regel niet uitgevoerd (zie voor een soortgelijk geval: al 67).

Het vroegst bekende Nederlandse contrafact, uit het Devoot ende profitelijck boecxken, stamt uit 1539. Uit ongeveer dezelfde tijd (1537) dateert het vroegst bekende Duitse contrafact, met een melodie die duidelijk verwant is aan het Souterliedeken. Niet alleen de tekst met zijn germanismen, ook de melodie zal dus uit Duitsland zijn overgewaaid. In een van de drukken van de Souterliedekens is de wijsaanduiding met de hand verbeterd: boven rijn staat ‘see’ geschreven, overeenkomstig de Duitse versie Es fuhr ein Maidlein übern See.

Literatuur: Erk en Böhme 1893-1894, dl. 1, p. 438-440; Van Duyse 1903-1908, dl. 1, p. 781-783; Vellekoop en Gerritsen 1972, dl. 2, p. 43 en 171-173; Houtsma 1981; Joldersma 1982, dl. 2, p. 114-117; Herchert 1996, p. 120-121; Rasmussen 1997, p. 163-188; Repertorium 2001, t2884, m0320; Joldersma en Van der Poel 2005.