Het Antwerps liedboek. Deel 2. Commentaar

[p. 146]

55 Hoe luyde sanc die leeraer opter tinnen

Geestelijk dialooglied. Een leidsman spoort de mensen aan om tot inkeer te komen. Een jongeling stribbelt tegen: hij is vol levenslust en denkt dat de dood nog ver weg is, maar komt uiteindelijk tot het juiste inzicht.

titel:	leeraer: geestelijk leidsman
	opter tinnen: vanaf de toren
1,2	So wie: Een ieder die
1,3	verwinnen: (zijn zonden) overwinnen
1,5	den wech ondergaet: de pas afsnijdt
1,6	diet connen versinnen: die dit kunnen inzien
2,1	denct: gedenkt
2,2	Als u zich niet vrijmaakt van zonden
2,4	versuymt: verbeuzeld
2,5-6	De hel zal u als zijn erfdeel binnenhalen, tenzij God Zijn genade uitoefent
3,2	doet mi gewach: leg mij eens uit
3,3	moechdy dus gheberen: kunt u op zo'n manier tekeergaan
3,6	Daarna zal ik wel vroom worden
4,1	hooge vermeten: bijzonder hoogmoedig
4,5	Berechtes mi!: Vertel mij dat eens!
4,6	gheten: gegeten
5,2	gebruycken: genieten van
5,4	die veyghe zijn: die toch al ten dode opgeschreven zijn
5,5	drincken den coelen wijn: (omschrijving voor genieten van het zinnelijke leven)
5,6	God zal het ons wel toestaan
6,1	en mach niet dueren: zal niet blijven, zoals het nu is
6,4	Als u er net zo over dacht als ik
6,5-6	Dan zou u niets anders doen dan treuren, zo vol zonden als u me nu dunkt te zijn
7,1	Men can mi niet ontraden: Uw waarschuwingen kunnen mij er niet toe brengen
7,2	Om van deze wereld te scheiden
7,4	als ic can: wanneer ik dat kan
7,5	Van de vreugde van de wereld en haar gezelschap
7,6	Kan ik geen genoeg krijgen.
8,1	buyten keere: dwaas
8,4	riest: waanzinnig handelt

[p. 147]

8,6	ymmermeere: eeuwig
9,2	mijnder armer sielen misval: de ramp die mijn arme ziel zal overkomen
9,6	Dat ik kan proberen aan de hel te ontsnappen?
10,1	risen: groeien
11,2	rouwen: berouwen
11,4	schouwen: proberen te ontlopen
11,6	met Gode vercoren: door God uitverkoren
12,1	bedincken: overdenken
12,2	op: op hoop van
12,4	bereyt: gereed maakt
13,1	laten: vaarwel zeggen
13,3	Met liefde tot God en tot mijn naasten
13,4	eenen grauwen rock: een grijs boetekleed
13,5	Al zou de wereld me bespotten
14,1	alte wale: op zeer verstandige manier
14,2	Bevrijdt u van de zonden van het wereldlijke leven
14,3	in die sale: in het hemelrijk
14,5	quijt u belof: voldoe aan uw belofte
14,6	En probeer te ontkomen aan de helse kwellingen
15,3	verdouwen: van me af duwen
15,5	Dat: Zodat
16,3	alle gronden: het diepst van ieder hart

Een van de populairste geestelijke liederen van de late Middeleeuwen in de Lage Landen en Duitsland was dit gesprek tussen een geestelijk leidsman en een onbezorgde jongeling: het is zo'n vijftien keer overgeleverd in Nederlandse handschriften en liedboeken uit de vijftiende en zestiende eeuw. Het zal uit Duitsland afkomstig zijn, waar het al in de eerste helft van de vijftiende eeuw werd opgeschreven. Het is ongetwijfeld een contrafact van een oud dageraadslied, waarvan slechts sporen bewaard zijn gebleven (zie bijvoorbeeld al 60:2,1-3). De tekst van het dageraadslied klinkt nog door in het opmerkelijke begin, waar de leraar vanaf de tinnen zijn wijze les verkondigt: in het oudere lied trad er ongetwijfeld een wachter op die zijn lied zong op de voor hem gewone plaats.

Het lied begint en eindigt met een algemene oproep tot inkeer. Daarop reageert een jongeman die midden in het leven staat, veel plezier wil maken en verder niet nadenkt. In een discussie brengt de leraar hem stapje voor stapje tot inzicht. Precies op de helft van het lied dringt tot de jongeman het besef door dat hij zijn leven van nu af aan op God moet richten, wil hij niet in de hel belanden (strofe 9). Vervolgens kan de leraar uitvoerig den rechten

[p. 148]

wech beschrijven. De reacties en goede voornemens van de jonge man geven op voorbeeldige manier vorm aan het gewenste gedrag.

Van de 221 liederen in het Antwerps Liedboek zijn er maar vier geestelijk van inhoud (naast 55: 56, 127, 196). Dat is een klein aantal, maar toch dringt zich de vraag op waarom deze liederen zijn opgenomen in dit liedboek dat als doel had droefheyt ende melancolie te verdrijven. al 55 is misschien opgenomen, omdat het zo'n geliefd lied was. Het lied dat volgt (56), is een contrafact van 55 en werd op die selve wijse gezongen. Beide liederen werden misschien min of meer als een tweeluik beschouwd: in Nederlandstalige liedboeken zijn ze vaker samen gedrukt. Opmerkelijk is, dat drie van de vier geestelijke liederen dialoogliederen zijn, waarin een strijdgesprek gevoerd wordt over de hemelse en de aardse neigingen van de mens. Deze levendige vorm zal zeker hebben bijgedragen aan de populariteit van deze liederen.

Behalve al 56 zijn er nog tenminste achttien contrafacten op Hoe luyde sanc die leeraer opter tinnen bekend, zowel uit het katholieke als het protestantse domein. Bijzonder zijn enkele moralistische liederen tegen de dronkenschap. Vier contrafacten hebben muzieknotatie, twee uit handschriften rond 1500 en twee uit drukken uit de tijd van het Antwerps Liedboek: het Devoot ende profitelijck boecxken en de Souterliedekens. Hier is Souterliedeken 90 gebruikt. Voor andere melodie-versies, zie al 56 en 60.

Literatuur: Van Duyse 1903-1908, dl. 3, p. 2429-2436; Knuttel 1906, p. 490-492; Vellekoop en Gerritsen 1972, dl. 2, p. 40-41 en 168-169; Joldersma 1982, dl. 2, p. 101-105; Vellekoop 1985; Schanze 1999; Repertorium 2001, t7116, m0346.