Alfa-Nieuws. Jaargang 8

(2005)– [tijdschrift] Alfa-nieuws– rechtenstatus



[pagina 1]
[Nummer 1] Onder de loep Wasgoed en leesgoed Over leestaken en leesvaardigheid in een wasserij Lucelle Timmermans/ROC Eindhoven In bedrijven wordt lang niet altijd onderkend dat sommige werknemers te weinig kunnen lezen en schrijven om hun werk naar behoren te doen. Dat stond in het rapport Laaggeletterd in de Lage Landen. Lucelle Timmermans ging op onderzoek uit in een wasserij. Wat wordt er zoal gevraagd aan leesvaardigheid van werknemers? Wat kunnen zij lezen en hoe schatten zij en hun leidinggevenden hun leesvaardigheid in? Lucelle Timmermans deed dit onderzoek in het kader van haar afstuderen aan de Letterenfaculteit in Tilburg.
Laaggeletterd op de werkvloer De laatste tijd is er veel belangstelling voor geletterdheid - of liever het gebrek daaraan - onder volwassenen in Nederland en Vlaanderen. Iedereen kent ongetwijfeld de spotjes en advertenties waarin SIRE, de Nederlandse Stichting voor Ideële Reclame, dit onderwerp onder de aandacht probeert te brengen. Ook in de vakliteratuur wordt gewaarschuwd voor de gevolgen van een lage geletterdheid voor de kansen van werknemers op de arbeidsmarkt en de risico's die bedrijven erdoor lopen. De eisen die het werk aan geletterdheid stelt, zouden steeds hoger worden. Verschillende auteurs noemen minimale niveaus van lees- en schrijfvaardigheid die nodig zijn om zelfstandig te kunnen functioneren op het werk en om de ontwikkelingen in het beroep te kunnen volgen. Maar wát medewerkers nu eigenlijk precies moeten lezen en schrijven op het werk en hoe moeilijk dat is, wordt niet genoemd. Dat maakte mij nieuwsgierig. Moeten werknemers op de laagste functioneringsniveaus, bijvoorbeeld productiemedewerkers, eigenlijk wel lezen en schrijven? Dat kan toch niet zo veel zijn? Of is er misschien toch meer dan we denken? Welke eisen stelt dat aan de geletterdheid van de werknemers? Gaat het om heel eenvoudige instructies en teksten of ook om teksten die meer van de leesvaardigheid vragen? En kunnen de werknemers die teksten
[pagina 2]
ook aan, dus: hoe is hun leesvaardigheid? Om antwoord te krijgen op deze vragen heb ik een casestudy uitgevoerd in een wasserij. Daar heb ik geïnventariseerd wat er op en rond de werkvloer voorkomt aan schriftelijke taken en welke leesvaardigheid ervoor nodig is. Ook heb ik onderzocht hoe het er met de leesvaardigheid van de werknemers voorstaat. In dit artikel vertel ik hoe ik dat heb gedaan en wat ik heb gevonden. Het onderzoek is uitgevoerd in een productiebedrijf, een wasserij. Wasserij BV zorgt ervoor dat de vuile was van allerlei zorginstellingen binnen korte tijd weer schoon en netjes bij de eigenaars wordt afgeleverd. Aan de ene kant van het bedrijf komt de vuile was binnen en wordt daar gesorteerd en gewassen, aan de andere kant wordt de was gedroogd, gevouwen, gemangeld en geperst en verpakt in containers. Het spreekt voor zich dat hierbij strikte hygiënevoorschriften worden gehanteerd. In het bedrijf werken ruim zeventig mensen, hoofdzakelijk productiemedewerkers, van wie een kwart allochtoon is.
Leestaken op de werkvloer Wie denkt dat je in een wasserij alleen de kledinglabels en wasvoorschriften moet kunnen lezen heeft het mis. Natuurlijk zijn die labels er in overvloed en wasvoorschriften ook, maar er is veel meer en dat merk je pas goed als je er doelgericht naar op zoek gaat. Dat heb ik gedaan. Gewapend met een digitale camera heb ik op de werkvloer alles gefotografeerd wat er te lezen viel. En dat is heel wat. Dat varieert van opschriften als ‘overhemden’ op een pers, tot brieven van klanten op een prikbord. Maar ook naast de werkvloer moet gelezen worden. Zo hangt er in de kantine een prikbord met daarop mededelingen voor het personeel, het vakantierooster, verslagen en agenda's van het werkoverleg en brieven van de directie. En er staat in de kantine een kastje met enkele mappen, zoals de map met werkinstructies, en exemplaren van het personeelsblad en andere periodieken. Van alle taken die ik tegenkwam op het gebied van lezen heb ik foto's of kopieën gemaakt om ze later te kunnen indelen op het leesvaardigheidsniveau dat nodig is om ze te kunnen uitvoeren. Voor de niveau-indeling heb ik de criteria en de niveaus gehanteerd die in het Raamwerk NT2 beschreven zijn. Dat zijn vijf niveaus: A1, A2, B1, B2 en C1 (zie het kader op blz. 5 voor voorbeelden van taken op de verschillende niveaus). Op de werkvloer vereisen de eenvoudigste taken een leesvaardigheid op niveau A1, zoals een simpel waarschuwingsbord en de moeilijkste een leesvaardigheid op niveau B1, bijvoorbeeld een brief van een klant. De teksten die op de werkvloer zelf voorkomen, hebben bijna uitsluitend betrekking op het werk zelf. Van datgene wat daarbuiten te vinden is, heeft een deel betrekking op de uitvoering van het werk, zoals werkinstructies. De moeilijkheidsgraad van deze taken ligt tussen B1 en B2. Een ander deel van de taken is vooral van belang voor de werknemer als personeelslid, zoals de notulen van de ondernemingsraad of de cao. Voor deze taken is een vaardigheidsniveau nodig tussen B1 en C1. Samengevat: in en rond de werkvloer circuleren leestaken die variëren van laag naar hoog, van niveau A1 tot C1; de taken op de werkvloer zelf zijn het eenvoudigst, de werkinstructies en leestaken die te maken hebben met het werknemerschap zijn veel moeilijker te lezen.
[pagina 3]
Figuur 1 Aantallen werknemers per (door hen zelf en door leidinggevenden) ingeschat leesvaardigheidsniveau. Overigens zijn sommige taken onnodig moeilijk. De werkinstructies zijn daar een goed voorbeeld van. In een daarvan komt bijvoorbeeld de volgende instructie voor: ‘...het moment melden aan de bedrijfsleiding waarop de hoeveelheid chemicaliën het bestelniveau bereikt’. Volgens een van de werknemers betekent dat: ‘Als de bak leeg is, zeggen dat ze moeten bestellen’.
Schriftgebruik Hiervoor hebben we gezien wat de schriftelijke taken zijn, maar hoe werkt het in de praktijk? Gaan de werknemers en hun leidinggevenden er ook echt vanuit dat alles gelezen wordt? Voor de taken op de werkvloer geldt dat eigenlijk wel, maar toch houden de leidinggevenden er rekening mee dat het niet altijd lukt. Daarom zetten ze werknemers van wie ze verwachten dat ze een gebrekkige leesvaardigheid hebben, in op plaatsen waar dit weinig schade kan opleveren. Noodgedwongen overigens, want eigenlijk moet iedereen overal inzetbaar zijn. De inhoud van een aantal van de taken die rond de werkvloer voorkomen, zoals de werkinstructies en de instructies rond veiligheid en hygiëne, speelt een belangrijke rol in kwaliteitsprocedures. Volgens het huisreglement worden de werknemers geacht deze instructies te lezen voordat ze met het werk beginnen, maar de werknemers weten niet allemaal dat er schriftelijke werkinstructies bestaan of waar ze die kunnen vinden. In het introductiegesprek met nieuwe werknemers worden deze instructies ook altijd mondeling medegedeeld, maar er wordt niet systematisch gecontroleerd of deze kennis is blijven hangen. De mondelinge communicatie heeft een belangrijke functie in het bedrijf, zowel voor het doorgeven van werkinstructies als bij de ondersteuning van schriftelijke informatie. Zo worden brieven van het management op het prikbord gehangen, maar ook mondeling toegelicht en de werknemers geven onderling ook veel informatie door. Een werknemer zegt daarover: ‘Ik ga niet vaak naar het prikbord, want voordat je daar bent, weet je al wat er gebeurd is. Dat gaat van mond tot mond.’ Uit opmerkingen van de werknemers blijkt verder dat zij zich niet realiseren hoeveel tekst er eigenlijk circuleert in het bedrijf. Ze denken bij ‘lezen’ vooral aan datgene wat direct uit het werk voortkomt, zoals inpakschema's, maar niet aan verslagen van het werkoverleg of agenda's daarvoor, De ‘oudere’ werknemers nemen hun leesbril dan ook niet mee naar het werk.
Leesvaardigheid van werknemers En hoe is de leesvaardigheid van de werknemers? Uit de inventarisatie van de taken bleek eerder al dat zij een leesvaardigheid moeten hebben op niveau B2 om echt álles te kunnen lezen wat te maken heeft met het werk en niveau C1 om ook zelfstandig de cao te kunnen raadplegen. Hebben werknemers dat niveau ook en kunnen zij en hun leidinggevenden daar een goede inschatting van maken? Aan de hand van de vragen uit de checklist lezen uit de reeks ‘Naar een portfolio NT2’ heb ik 23 werknemers geïnterviewd over hun leesvaardigheid en heb ik diezelfde vragen schriftelijk aan de drie leidinggevenden voorgelegd. De werknemers blijken hun eigen leesvaardigheid veel positiever te beoordelen dan de leidinggevenden (zie figuur 1). In figuur 1 is goed te zien dat een groot
[pagina 4]
Figuur 2 Taken op en rond de werkvloer, gerelateerd aan leesvaardigheidsniveau en aantallen werknemers, ingeschat op leesvaardigheidsniveau deel van de werknemers (13 van de 23) de eigen leesvaardigheid beoordeelt op niveau B1 of hoger. Bij B1 is dan ook een duidelijke piek te zien. In de beoordeling door de leidinggevenden is er een minder duidelijke piek op niveau A1 (zij schatten de leesvaardigheid van negen werknemers in op niveau A1). Het hogere niveau (B1, B2, en C1) wordt volgens de leidinggevenden door beduidend minder werknemers beheerst dan deze zelf inschatten. Wat betekent dat nu? Zijn de werknemers te positief of is de leiding te negatief? Om dat te kunnen nagaan heb ik een deel van de werknemers (acht) getoetst met assessmentopgaven. Deze opgaven heb ik zelf samengesteld aan de hand van schriftelijke taken uit het bedrijf. De resultaten van deze assessments heb ik vergeleken met de beoordelingen door de werknemers en de leiding. Daaruit blijkt dat de leidinggevenden, beter dan de werknemers zelf, in staat zijn de leesvaardigheid van de werknemers in te schatten. Voor de acht getoetste werknemers valt het oordeel van de leiding gemiddeld een half niveau lager uit dan het assessment en dat van de werknemers gemiddeld ruim anderhalf niveau hoger. Bovendien wijken de beoordelingen door de leidinggevenden in geen enkel geval meer dan één niveau af van de assessmentuitslagen. De werknemers overschatten hun leesvaardigheid aanzienlijk, en de leidinggevenden onderschatten die enigszins. Hoe verhoudt de leesvaardigheid van de werknemers zich nu tot de schriftelijke taken op en rond de werkvloer? Om dat duidelijk te kunnen maken heb ik de 23 werknemers ingedeeld op hun leesvaardigheidsniveau: acht op basis van het assessment en de resterende vijftien op basis van de beoordeling door de leiding. Die laatste beoordeling lijkt immers het meest realistisch. In figuur 2 is deze definitieve indeling weergegeven, naast de niveaus waarop taken voorkomen. In figuur 2 is goed te zien waar de leesvaardigheid niet aansluit op de taken. Van de 23 werknemers is er maar één die alle taken aankan. De vijf werknemers die zijn ingedeeld op niveau B1 kunnen wel op de werkvloer alles lezen, maar veel van de taken rond de werkvloer zijn te moeilijk. De mensen op niveau A2 en niveau A1 zullen ook op de werkvloer de nodige problemen tegenkomen. Er zijn zelfs twee werknemers die op geen enkele niveau ‘scoren’ en die daarom zijn ingedeeld op het denkbeeldige niveau nul. Zij kunnen weliswaar technisch lezen, maar kunnen deze vaardigheid niet functioneel toepassen, ook niet op het meest elementaire niveau.
Kloof dichten Er is dus een kloof tussen de taken waarmee deze productiemedewerkers te maken krijgen en hun vaardigheid. Dat kan natuurlijk gevolgen hebben voor het bedrijf en de werknemer zelf. Denk bijvoorbeeld aan de financiële schade die kan ontstaan doordat werknemers fouten maken die de productie of een ISO-certificering in gevaar bren-
[pagina 5]
gen. En de tijd die de leiding moet investeren in mondelinge uitleg kost ook geld. Verder maakt laaggeletterdheid een werknemer afhankelijk van zijn collega's en zijn leidinggevenden; en wie niet goed kan lezen en schrijven is nauwelijks in staat te participeren in de medezeggenschapsstructuur. Bovendien zijn laaggeletterden niet of minder goed in staat functiegerichte scholing te volgen. Dat is vervelend voor henzelf: de kans op doorstroming naar een betere functie neemt af en bovendien lopen ze meer risico werkloos te worden en te blijven. Maar daardoor is een werknemer ook minder flexibel inzetbaar, wat voor het bedrijf een nadeel is. Een kloof kun je proberen te dichten, en in dit geval kan dat door aan de ene kant het niveau van leesvaardigheid bij de werknemers te verhogen en aan de andere kant door de teksten te vereenvoudigen. Dat betekent scholing, maar niet alleen voor de productiemedewerkers. Voor hen is van belang dat ze zodanig leren omgaan met schriftelijke taken dat ze hiervoor niet meer afhankelijk zijn van anderen. De leidinggevenden en het management kunnen leren helder te schrijven voor een laagopgeleide doelgroep, waardoor de teksten die ze produceren minder vragen van de leesvaardigheid. Niveau A1 • opschriften en waarschuwingen • namen van opdrachtgevers op stellingen, bonnen en bedieningspanelen • namen van opdrachtgevers op labels en containerkaartjes • namen van artikelen op stellingen en bonnen • korte aanwijzingen op bedieningspanelen • vakantieplanning (eenvoudige tabel) • klokkaarten • aanvraagformulieren voor vakantie of vrije uren • instructies bij knoppen en op bedieningspanelen Niveau A2 • briefjes met mededelingen en instructies • ‘pakbonnen’: lijsten voor het vullen van containers • tabellen met instructies over belading van machines • inpakschema's • agenda werkoverleg • waarschuwingen en instructies Niveau B1 • brieven op prikbord • waarschuwingen en bedieningsinstructies bij machines • verslag werkoverleg • artikelen in het personeelsblad • introductie nieuwe werknemer/uitzendkracht/vakantiehulp • instructie hygiëne, kwaliteit en veiligheid • checklist introductiegesprek • bedrijfsnoodplan Niveau B2 • brieven van de directie • notulen vergadering ondernemingsraad • handboek arbeidsomstandigheden • verzuimregeling • arbeidscontracten • handboek werkinstructies • handboek bedieninginstructies • algemeen huisreglement Niveau C1 • cao-boekje Voorbeelden van taken per leesvaardigheidsniveau.