Alfa-Nieuws. Jaargang 3

[p. 9]

Een taal centraal

Het Tamazight (Berbers)
Abderrahman El Aissati

Talen in Marokko

In Marokko wordt een grote verscheidenheid aan talen gesproken. Dat zijn behalve verschillende vormen van het Arabisch (Klassiek Arabisch, Modern Standaard Arabisch en Marokkaans Arabisch) ook Frans, Spaans en drie Berbertalen. Arabisch sprekende Marokkanen verstaan het Berbers niet en de Berbertalen zelf zijn onderling eveneens niet of slecht verstaanbaar. Berbers-sprekenden hebben jaren nodig om het Standaard Arabisch goed te kunnen begrijpen en spreken. Hoewel Berbertalen in heel Noord-Afrika worden gesproken, hebben we het hier alleen over de Berbertalen van Marokko of liever: over het Tamazight.

Marokko

Marokko ligt in de noordwest punt van Afrika. Een hele lange kust van 2000 km langs de Atlantische oceaan zorgt voor vele stranden. De grens in het noorden wordt gevormd door de Middellandse zee met een kust van ongeveer 450 km. In het oosten grenst Marokko aan Algerije, en in het zuiden aan de Westelijke Sahara. Het is nog niet beslist of de Westelijke Sahara Marokkaans is of een onafhankelijke land zal worden. In 1994 telde de bevolking van Marokko ruim 26 miljoen mensen. Bijna de helft ervan woont in de stedelijke centra.

De hoofdstad van Marokko is Rabat, een stad van ongeveer 600.000 inwoners. De koning - Mohamed VI sinds juli 1999 - regeert ook vanuit Rabat. In deze stad zijn ook het Marokkaanse Parlement en de meeste ministeries gevestigd. De grootste stad en de belangrijkste economische haven is Casablanca (ongeveer 3 miljoen inwoners). Marokko is een zeer groot en gevarieerd land. Voor liefhebbers van een woestijn is er de Sahara, een uitgestrekt gebied met veel toeristische voorzieningen. Voor skiërs en bergbeklimmers zijn er drie bergketens: het Rifgebergte in het Noorden, de Midden-Atlas en de Hoge Atlas. Die laatste ligt in het zuiden waar de hoogste bergtop, de Toubkal, een hoogte van 4165 m bereikt.

Begin jaren 60 zijn veel werknemers uit het Middellandse-zeegebied naar west-europese landen getrokken vanwege het toenmalige tekort aan arbeidskrachten. De Marokkaanse gemeenschap is sterk vertegenwoordigd in landen als Nederland (ongeveer 240.000 Marokkanen), België, Duitsland en Spanje. De meeste Marokkaanse migranten van deze eerste generatie spreken het Tarifit Berbers.

De talen

Het grootste deel van de bevolking gebruikt het Marokkaans Arabisch als omgangstaal. Het wordt bijna nooit geschreven. Voor schriftelijke communicatie gebruikt men het Modern Standaard Arabisch. Geschoolde Marokkanen kunnen makkelijk teksten uit allerlei Arabische landen lezen, zoals Egypte, Libanon en Syrië. Op de radio en televisie hoort men veel Marokkaans Arabisch en Frans. De laatste jaren is er ook sprake van een toenemend gebruik van het Tamazight in de media.

Het Tamazight verwijst naar een groep zeer verwante talen.

Voor velen is het maar één taal die een beetje verschilt van streek tot streek. Bijna de helft

[p. 10]

van de Marokkanen gebruikt een van de drie varianten van het Berbers: het Tarifit, het Tamazight, of het Tashelhit. De naam ‘Berbers’ werd door de Romeinen gebruikt om iemand die geen beschaving kent aan te duiden. Het is afgeleid van het Latijnse barbarus, maar werd al eerder door de Grieken gebruikt (barbaros) met dezelfde betekenis. Maar de naam die door de Berbers sinds eeuwen wordt gebruikt om zichzelf aan te duiden, is Amazigh en Tamazight (meervoud: Imazighen en Timazighin), respectievelijk voor een man en een vrouw die Berbers zijn. De taal zelf wordt met Tamazight aangeduid.

In het Noorden wordt het Tarifit gebruikt. Op het platteland en in de noordelijke steden als Nador en Al Hoceima is het Tarifit de taal die het meest wordt gebruikt, vooral buiten de officiële kanalen, zoals thuis, op straat en in het café. Ook in grote steden ten westen van het taalgebied van het Tarifit wordt deze variant van het Berbers vaak door pas aangekomen migranten gebruikt, met name in Tanger en Tetouan. In de Spaanse enclave in het oosten van het Rifgebergte wordt het Tarifit gebruikt door meer dan een derde van de bevolking van de stad Melilla.

In het midden van het land wordt het Tamazight gebruikt. Deze variant wordt veel gesproken op het platteland rond de steden Fez, Meknes en Azrou, maar ook binnen deze steden wordt het Tamazight veel gebruikt.

De derde variant is het Tashelhit. Tashelhit wordt gesproken in het zuidelijke deel van Marokko. Grote steden waar Tashelhit wordt gebruikt, zijn bijvoorbeeld Agadir, Tiznit en Ouarzazate.

Op school krijgt men in de eerste plaats les in het Standaard Arabisch en Frans, en in minder mate in het Engels, Spaans, en Duits. De regering overweegt het Tamazight in te voeren op school vanaf het schooljaar 2001/02. Zeer waarschijnlijk zal het Tamazight als steuntaal gebruikt worden ondanks bezwaren van veel culturele Berber verenigingen en studentenbewegingen voor wie dat niet ver genoeg gaat. Een kwestie die dan opgelost moet worden, is welk schriftsysteem gebruikt moet worden.

Kenmerken

Een zin in het Tamazight kun je beginnen met een naamwoord of een werkwoord, maar ook met een voorzetsel. Net zoals in het Arabisch is de zinsvolgorde waarin het onderwerp volgt op het werkwoord (VSO = verb-subject-object) dus heel normaal in het Tamazight, zoals we bijvoorbeeld kunnen zien in de beginregel van dit gedicht van Ahmed Essadki.

-	Tesliwliw	Fadma	iεeiyyed	Hemmadi
	v	s	v	s
	jubelt	Fatma	schreeuwt	Hemmadi
	‘Fatima jubelt en Hemmadi slaakt een vreugdekreet’.

Het werkwoord krijgt allerlei vervoegingen afhankelijk van het tijdstip van de handeling (verleden, tegenwoordige, of toekomende tijd), van het geslacht van het onderwerp: vrouwelijk/mannelijk (wat in het Nederlands niet zo is) en van het feit of het onderwerp enkelvoud of meervoud is (net zoals in het Nederlands).

Zriytn
Zr-	i-	y-	t-	n
Zien-	verleden tijd-	1^e pers.-	hem-	mv.
‘Ik zag hen’.

De informatie over de persoonsvorm van het werkwoord staat niet altijd op dezelfde plaats. In het bovenstaande voorbeeld stond het persoonskenmerk voor de 1e persoon -y na de stam, maar in de dichtregel is het geslachtsen persoonskenmerk juist te vinden in de eerste klank.

t-esliwliw	Fadma
3^e pers-vr. jubelen	Fatma
‘Fatma jubelt’
i-ε eyyed		Hemmadi
3^e pers-mn. schreeuwen		Hemmadi
‘Hemmadi schreeuwt’

Het voorbeeld laat zien dat die persoonsvoorvoegsels verschillen al naar gelang het geslacht van het onderwerp: vrouwelijke onderwerpen krijgen een werkwoordsvorm die met een t- begint, mannelijke onderwerpen met

[p. 11]

een i-. Vaak bestaat een zin alleen uit het werkwoord, omdat het werkwoord al genoeg informatie geeft over wie iets doet, wanneer het gedaan wordt, en over het voorwerp waarop de handeling slaat.

In tegenstelling tot het Nederlands, heeft het Tamazight veel medeklinkers en weinig klinkers, eigenlijk maar drie volle klinkers: /a/, /oe/ en /ie/. Maar je kunt gemakkelijk zinnen maken zonder dat je gebruik maakt van een ‘volle’ klinker:

slmd-	y	-t
leren-	ik	-hem
‘ik heb hem (iets) geleerd’

Hoewel er veel medeklinkers in een woord staan, is de lettergreep heel simpel in het Tamazight. Men moet weten dat hele kleine groepjes medeklinkers (twee bijvoorbeeld) een lettergreep kunnen vormen. Een woordje als: sxdm (iemand aan het werk zetten), wordt uitgesproken als sex-dem (de ‘e’ is heel kort).

	sxdm
uitspraak:	sex - dem

Moedertaalsprekers van het Tamazight die weinig Nederlands spreken, passen hun eigen regels toe op Nederlandse woorden.

Als sommigen het woord Philips willen uitspreken, maken zij een aparte lettergreep van de ps en hoor je hen zeggen: fi-lip-pes.

Het schrift

Hoewel Tamazight algemeen wordt beschouwd als een niet-geschreven taal, werd eeuwen geleden al het Libische schrift aangetroffen in delen van Libië, Algerije en Marokko, meestal als inscripties op stenen in grotten, of als grafschrift. Een aangepast en gemoderniseerd schrift gebaseerd op deze vroege schrifttekens is bekend als het Tifinagh. Dat wordt nu meestal door Amazigh-activisten gebruikt, en wordt als een sterk identiteitsbepalend symbool gebruikt. Zo wordt bijvoorbeeld de letter ‘z’ in het Tifinagh gedrukt op visitekaartjes en als versiering op verschillende dingen.

Zo werd kort geleden ook een Amazigh-vlag ontworpen met drie horizontale strepen in de kleuren blauw, groen, en geel, van boven naar beneden, en de letter ‘z’ in het Tifinagh in het midden van de vlag.

Het tweede, zeer populaire, schriftsysteem is gebaseerd op het Romeinse (Latijnse) schrift. Dit schrift werd begin deze eeuw door Europese filologen geïntroduceerd in Marokko en al eerder in Algerije. Het Latijnse schrift wordt veel gebruikt door universitaire onderzoekers en schrijvers wonend in Westerse landen.

Het derde schriftsysteem is gebaseerd op het Arabisch. Al in de 16^e eeuw werden Tamazight teksten in het Arabische schrift weergegeven. Nu zijn er ook schrijvers, meestal wonend in Marokko, die het Arabische schrift gebruiken bij hun werk. Men weet nog niet welke van de drie schriftsystemen als het officieel schrift zal gaan fungeren. Gezien de banden van Marokko met de Arabische wereld is het heel goed mogelijk dat het Arabische schrift het zal winnen, zeker voor de regering.

[p. 12]

De drie schriftsystemen van het Tamazight, v.l.n.r.: Latijnse schrift, het Tifinagh, het Arabische schrift

Geletterdheid

Het percentage geletterde (gealfabetiseerde) mensen in Marokko ligt rond de 40%, waarvan de meesten in steden te vinden zijn. Bij vrouwen ligt dit percentage rond de 30% of lager. Geletterdheid hier betekent dat men in het Standaard Arabisch kan lezen en schrijven. Lezen in het Tamazight kan ook, maar blijft heel beperkt, omdat het niet op school wordt onderwezen. Vele Marokkaanse kinderen krijgen hun eerste leesles bij een religieuze school, waar de leider ‘feqih’ zorgt voor gebed op gebedstijden (vijf keer per dag) en voor het lesgeven. Deze lessen kunnen ook gegeven worden door andere volwassenen, in een leslokaal buiten de moskee.

Marokkaanse kinderen in Marokko hebben op school al vroeg met twee totaal verschillende schriftsystemen te maken. Eerst leren ze het Arabische schrift, dat van rechts naar links wordt geschreven. Een paar jaar later leren ze bij de Franse les in het Latijnse alfabet schrijven.

Taal en cultuur

Ondanks de arabisering van de maatschappij bloeit de taal en cultuur van de Berbers, zowel in Marokko als in Nederland. Dichters schrijven verzen over hun taal, hun land en de vroegere Berbercultuur. Deze dichters zijn vaak jonge intellectuelen die emigreren en van zich laten horen in hun nieuwe vaderland, zoals Ahmed Essadki. Hij kreeg in Nederland bekendheid als geëngageerd dichter die zich inzet voor de mensenrechten en zich beijvert voor de erkenning van het Tamazight als nationale taal van Marokko naast het Arabisch.

Bronnen

Berber sprookjes uit Noord-Marokko (1997). Opgetekend door Abdelkader Bezzazi; uit het Berber vertaald en ingeleid door Maarten Kossmann. Amsterdam: Uitgeverij Bulaaq.

Boogert, van den, en H. Stroomer (1993). De Berberse literaire en orale traditie van de Sous (Zuid-Marokko). Sharqiyyât 5, pp.55-77.

Boukous, A. (1995). Société, langues et cultures au Maroc. Enjeux symboliques. Faculté des lettres et Sciences Humaines, Rabat..

Essadki, A. (1997) reeyad n tmurt. Strijdkreet van de Aarde. Tiqessisin tirifiyyin. Riffijnse gedichten. Vertaling: Roel Otten. Aalsmeer: Dabar-Luyten,

Obdeijn, H., P. de Mas, en P. Hermans. Geschiedenis van Marokko. Amsterdam/

[p. 13]

Leuven: Bulaaq/van Halewyck.

Ziani, A. (1993). Ad ariy deg wezru. In steen zal ik schrijven. Gedichten in het Tarifit, vertaal naar het Nederlands door Roel Otten. Izaouran, Amsterdam.

websites:

http://www.tamurt-imazighen.com/tamazagha/

htp://fotw.digibel.be/flags/berber.html

Dwalende Mas'oed

(eerste couplet)

Ahmed Essadki

Fatima jubelt en Hemmadi slaakt een vreugdekreet.
op het dak wordt een wimpel uitgestoken.
ze zijn opgetogen: er is een zoon geboren!
de een zet muntthee, de ander bereidt een schaap.
meisjes op de binnenplaats, hun vingertjes versierd met henna,
slaan op de tamboerijn en zingen verzen over het nieuwgeboren kind,
over Mas'oed die verschenen is als de maan
en licht brengt in de harten van zijn zusters,
harten verduisterd door het lange wachten.

vert. Roel Otten