Ad Interim. Jaargang 6

[p. 206]

Kronieken

Poezie

Ed. Hoornik: ex tenebris
('s-Gravenhage, A.A.M. Stols, 1948).

Hij die kennis neemt van de critieken, verschenen naar aanleiding van Hoorniks laatste bundel, wordt onmiddellijk getroffen door het feit, dat de meeste critici zich in sterke mate hebben geconcentreerd op de psychologische en levensbeschouwelijke achtergronden dezer poëzie. Nu moet erkend worden dat daartoe aanleiding bestond; Hoorniks visie op la condition humaine is actueel en vindt bij velen weerklank. Ten onrechte neemt men in dit verband al gauw het woord existentialisme in de mond. Er is zeker geen reden om het bewustzijn van volstrekte vereenzaming binnen de wereld en binnen zichzelf te identificeren met een wijsgerige stroming die zich op dat besef baseert. Nergens in Ex tenebris blijkt enige invloed van de existentialistische beschouwingswijze. Het lijkt mij van belang hierop de nadruk te leggen omdat misbruik van die term tot onjuiste gevolgtrekkingen leidt. Hoewel het dus voor de hand ligt, dat men aan het genoemd aspect van de bundel veel aandacht heeft gewijd en begrijpelijkerwijze zich ook heeft afgevraagd hoe het mogelijk is dat een levensopvatting als déze nog tot het ontstaan van poëzie kan leiden - en nog wel in een zo strakke vorm, toch is die eenzijdig gerichte belangstelling oorzaak geweest, dat aan de momenten die in poeticis centraal zijn in het algemeen wel wat gemakkelijk is voorbijgegaan. Omdat men zich hevig interesseerde voor de levensbeschouwelijke problematiek, die in deze verzen tot uitdrukking kwam, heeft men als min of meer vanzelfsprekend de poëtische waarde ervan aanvaard, al vielen hier en daar ook wel critische geluiden te beluisteren. Het is binnen het beperkt bestek van deze bespreking niet mogelijk ook maar bij benadering het versstructureel aspect enigszins bevredigend, laat staan volledig, onder het oog te zien. Wanneer deze beschouwingen dus mank gaan aan een zekere onevenwichtigheid, dan is dat mijns ondanks en voor het geval de eindindruk van de lezer tezeer negatief mocht zijn, wil ik nadrukkelijk vaststellen dat deze poëzie zeker geslaagde kanten bezit, al ben ik ervan overtuigd, dat Ex tenebris geen hoogtepunt in het oeuvre van Hoornik vertegenwoordigt.

Bij een eerste vluchtige lezing van de bundel treft al zijn grote geslotenheid: één thema keert in elk vers terug, één versvorm wordt gehanteerd (18 van de 20 opgenomen gedichten zijn sonnetten), één metrisch schema overheerst: de vijfvoetige trochee (slechts een enkel vers, Positie, een van de sterkste overigens, is viervoetig; voorzover de sonnetten jambisch zijn hebben zij een sterke trocheïsche inslag). Bovendien is de trochee de minst variabele,

[p. 207]

de starste versvoet, die de versregel een kenmerkende korte slag verleent (het aantal syllaben van een trocheïsche regel is immers altijd één minder dan dat van een jambische). Ook de beelden liggen voortdurend in eenzelfde sfeer, herhaaldelijk keren dezelfde terug en tenslotte treft men ook telkens weer overeenkomstige zinsconstructies aan. Al deze eigenschappen wijzen op een neiging tot cyclische compositie, die overigens niet vreemd aandoet in het werk van Hoornik; meermalen vindt men ook in vroegere bundels een sterke tendentie in deze richting. Het gevolg van een dergelijk compositieprincipe kan zijn, dat er van het werk een ontzaglijke obsederende macht uitgaat. En het feit, dat vele critici schreven zoals zij deden bewijst, dat Hoornik tot op zekere hoogte is geslaagd die obsessie te bereiken. Dat anderen echter van ‘grauwe monotonie’ konden spreken, toont hoe hachelijk de taak was die werd ondernomen. Als de kunstenaar slaagt heeft hij een grote prestatie geleverd, maar faalt hij op een onder andere omstandigheden ondergeschikt punt, dan wreekt zich dat drievoudig; obsessie of verveling, een tussenweg is er nauwelijks, voorzover het althans het hele werk betreft. De afzonderlijke goede gedichten krijgen nl. in het laatste geval ook niet meer de waardering die ze in een minder strak verband zouden hebben ondervonden. Nu zijn er duidelijke scheuren in de structuur van Ex tenebris. Eén ervan wil ik althans aanstippen. Enkele jambische verzen hebben een trocheïsche inzet (Gevangenis, Overgang). Deze variatie op het schema vindt haar verantwoording in de constructie van de zin; die begint nl. in deze gevallen met een substantief, waaromtrent in het vervolg iets wordt meegedeeld. Bijv.:

kleeren, waarin mijn leven ligt te slijten;

Dergelijke substantieven komen op deze wijze in een zeer geïsoleerde positie. Het gevolg daarvan en van het feit, dat ze niet door een lidwoord worden voorafgegaan, is, dat zij een waarde krijgen welke ongeveer overeenkomt met die van een persoonsnaam; aan de erdoor aangeduide voorwerpen wordt a.h.w. een eigen leven toegekend. (Dit is o.a. na te gaan in het werk van Achterberg, die deze constructie herhaaldelijk gebruikt, bijv. in Ode. Het is duidelijk, dat het bezielen van de voorwerpen voor deze dichter een centraal probleem vormt en dat het procédé bij hem dus volkomen verantwoord wordt toegepast.) Op overeenkomstige wijze functionneert ook de opsomming van substantieven zonder voorafgaand lidwoord. Wanneer nu in Ex tenebris herhaaldelijk van deze middelen wordt gebruik gemaakt, terwijl uit andere versmomenten blijkt, dat de dichter heeft gestreefd naar een totale nivellering, een volstrekte de-personalisatie, van de wereld binnen het vers, dan loopt er een objectief aantoonbare breuk door die gedichten. Ik citeer slechts:

Dooder worden iedre dag de dingen:

Melkglas, broodmes, bordjes en beschuit.

Deze en dergelijke gebreken komen in Ex tenebris vrij dikwijls voor. Het hangt ervan af op welke versmomenten de gevoeligheid van de lezer in hoofdzaak gericht is, hoe zijn oordeel zal uitvallen, maar niemand zal in ernst kunnen volhouden, dat deze verzen ‘stuk voor stuk van een hoge volmaaktheid zijn,’ maar evenmin is een volstrekt vernietigend oordeel houd-

[p. 208]

baar. Ik geloof geen geheel en al ongeargumenteerde bewering te doen, wanneer ik als mijn mening geef, dat de verschijning van Ex tenebris geen schokkende gebeurtenis is geweest in onze literatuur, al dient anderzijds gezegd, dat hij enkele fragmenten bevat die behoren tot het beste wat Hoornik heeft geschreven en die onmiskenbaar niveau hebben.

G. SöTEMANN