Ad Interim. Jaargang 6

[p. 3]

Lof der middelbare jaren
C.J. Kelk

Ik zou een lof der middelbare jaren willen schrijven op gevaar af te worden uitgekreten voor een optimist, het ergste wat iemand zijn kan in deze tijden van verwildering, waarin het alleen maar goed staat de brauwen te fronsen en nee te schudden met een bittere mond. Op gevaar af, ook, om de vos te schijnen, wie de druiven te hoog hangen, want wat is aangenamer dan de jeugd? en dient men wel een goed woord over te hebben voor zijn eigen aftakeling? Immers, gedane zaken nemen geen keer en het is waar dat ge, in het middelbaar aangeland, wat minder hitte in de aderen voelt, wat trager op de schaats geraakt, wat korter slaapt, tegen meer bergen opziet en te veel gelijk krijgt omdat ze anders bang zijn dat ge er te lang om jengelt.

De middelbare jaren bieden evenwel hun voordeel. Ge hebt uw bestaan bewezen, en het is immers het ongeduld van de jeugd dit te willen? en nu behoeft ge alleen nog maar het al te hinderlijke van dat bestaan uit te wissen. Men spreekt van kalméren, van objectiviteit, van wijsheid zelfs. Geloof dat maar niet. Kalm en wijs is alleen een lijk. Wie leeft is even druk en dwaas, hetzij middelbaar of jong; het gaat alleen om dit: de middelbare hoeft niet langer haantje de voorste te zijn. Hij stond al eens vooraan en hij heeft vooral gemerkt, dat het daar duchtig waait. Hij zocht een meer beschutte plek en laat nu hoffelijk anderen vóór. Hij heeft geleerd: door het leven van de mens moet de gedrevenheid varen van het voortstromend geheel, oorsprong en uitstorting zijn van geen belang. Heeft hij aan die stroom deel, dan is hij - theoretisch althans - gelukkig. Zelfs de grootste dwarskijker is veel gelukkiger dan hij zelf weet. Maar men draagt nu eenmaal geen wit als zwart de mode is.

Wanneer ik iets in het midden breng omtrent het proza der jongere

[p. 4]

auteurs, dan doe ik dat van de veste uit mijner middelbare jaren, die me daartoe bizonder goed te stade komt. ‘Toen ik nog jong was,’ dweepte ik met het boek van die naam, door J. van Maurik geschreven, waarin men Amsterdam zo mooi zag. Maar nog schoner zag men Amsterdam, mijn bakermat, in het boek van Paap, ‘Jeanne Colette’, dat ik naderhand liefkreeg. Destijds leefden nog alle grote namen van de Hollandse realistische romans, van het toenmalige moderne proza en de nieuwe romantiek: zij zijn van het toneel verdwenen, Ary Prins in 1922, Emants, Couperus, Netscher en Paap in 1923, Heyermans in 1924, Jac. van Looy in 1930, Johan de Meester en Aart van der Leeuw in 1931, Carry van Bruggen, Frederik van Eeden, Cyriel Buysse, Frits Hopman en Is. Querido in 1932, Borel in 1933, in '36 Coenen, in '37 Robbers, in '39 Augusta de Wit, in '40 G. van Hulzen, in '44 Hofker, in '45 Vermeylen en Timmermans en in '47 tenslotte Arthur van Schendel.

Dit alles lag dus aan gene zijde van de drempel. Ik sla over wie daar nu nog zichtbaar zijn en ook wie naar de drempel schijnen te geleiden, om des te meer onverhoeds schel licht te doen vallen op wie tegenwoordig de kamer bevolken, met hedendaags proza gestoffeerd. Want het gaat hier om het belangrijk onderscheid tussen ginds en hier.

Dit onderscheid laat zich met een enkel woord niet aanduiden. Zo ik het met het aangeven van maten moest doen, dan zou ik zeggen: van de brede streek is men tot de kortere streek geraakt. Van het grote en hoge (en ook wel eens holle) is men gekomen tot het lagere en kleinere en vastere. Van het geïmproviseerde in de ruimte is men beland in het overwogene in de beperking. Van het serieuze eindigde men in de glimlach van het licht (ook wel zwaar) ironische.

De romanciers en vertellers van nu in het Noorden (van het Zuiden mee te gewagen, ik deed het graag maar voel me niet voldoende gedocumenteerd) zijn niet zo vol vertrouwen als die van toen. Zij zijn ook niet als toen in één (met name de Franse) vigerende buitenlandse school gevormd. Zij zijn arglistiger en berekenender en minder zelfbewust roepen zij de hulp in van hun ervaringen. Deze zijn hier anders dan ginds, omdat ze verstrengeld zijn met de film en de reportage, die ze ginds niet hadden gekend. Ginds heerste idealisme, hier is men de schrik der realiteit nog lang niet te boven. Ginds beproefde men een bond tussen aesthetica en ethiek. Hier wantrouwt men beide. Daar bestonden dromen, hier, vlakbij, alleen maar: werkelijkheid. De abstracties van vroeger zijn weggevaagd door de con-

[p. 5]

creta van nu. Ook de liefde is op de snijtafel gelegd der professoren (al eens door een ander zo gezegd).

De naturalistische roman was de realistische geworden, de psychologische roman de psycho-pathologische, de ernst nam vormen aan, zonder noodzaak, de humor verdroogde en het was geen plezier meer te schrijven, de werkelijkheid, hoe minutieus ook weergegeven, vertoonde overdreven trekken of werd grauwe gemeenzaamheid. Zo was het ginds gegaan en alleen de krachten der toekomst in Paap en Couperus, in Coenen, in Van Schendel, schenen lichtende voorbeelden, maar ze konden niet worden gevolgd.... omdat àlles anders werd. Tussen ginds en hier ligt de drempel, een toverdrempel, waarvoor de dromen halt hielden en vloden en bij het betreden van het nieuwe klonk niet alleen het Ken u zelven, maar ook: Herken de wereld.

De mannen, die Criterium stichtten, wisten dat zij tot hoge dromen niet meer zouden stijgen. Zij noemden zich romantisch rationalisten. Zij stelden zich open voor de poëzie van het alledaagse, ze wisten dat men dit niet ontvlucht. Want zich onttrekken aan sociale, politieke, reëele sfeer, zij daar ginds hadden het gekund en mochten nog eigendunkelijk zijn; de nieuweren hier werden tegen wil en dank beheerst door de nijpende zaak van het lijfsbehoud. Nood leert bidden. In dit bidden vonden zij een snelle weg terug naar de grondtrekken van hun wezen. Wat de Hollandse letterkunde het meest van alle andere had onderscheiden, kwam onwillekeurig weer naar voren: de aandacht voor het detail, werkelijkheidszin, gevoel voor humor.

Om met dit laatste te beginnen, het is niet langer de befaamde lach met een traan in het oog der meewarigen, zoals de negentiende eeuw die heeft opgeleverd. Deze jongeren drijft de humor, die uitgaat van de tegenstelling tussen het persoonlijke en het algemene, met andere woorden: tussen het kwezelachtig-hemelse der uiterlijke verhoudingen en het duivelse en zelfzoekende der innerlijke. Hier komt de humor niet van boven af, maar van onderen op. Geen tranen uit weelde worden geschreid om de ongelukkige medemens, maar er wordt gegniffeld uit armoe, maar van zelfherkenning. Het is een humor die stamt uit de echt Nederlandse nuchtere zin: men laat zich niet langer in de luren leggen. Het idealisme van toen bleek voos en ontoereikend. Het antwoord luidt: Geef mij maar rijst.

De humor van nu stelt in staat dat wat troosteloos en grauw lijkt een kleed te schenken dat kleur vertoont. De humor van de nieuwe realisten is niet zo wrang als die van Coenen was. Die van Coenen vormde een reactie op het al te zoetsappige. Die zoetsappigheid is ter

[p. 6]

ziele, maar eerst moest nog als boeman Jan Lubbes ten tonele worden gevoerd, en wrede werkelijkheidszin zocht in humor troost, humor die ook zelfironie zou kunnen heten.

Men vond reeds vroeger een lichtelijk weemoedig specimen hiervan in de nuchter-dichterlijke Nescio. En is niet Elsschot een licht, dat vele motjes lokte? Zou er geen verwantschap bestaan tussen een verschijning als Laarmans en de zeer ongelijksoortige maar soortgemeen karikaturale verschijningen, die sommige iets jongeren bij ons op de planken deden paraderen, als Meneer Visser bij Vestdijk, Meneer Bandjes bij Peter van Steen, Meneer Boontjes bij Stroman en Gaalman bij Walter Brandligt?

De elementen van de werkelijkheid worden, uit behoefte aan afstand (door afschuw?) niet meer in het vlak naturalistisch procédé gelast, ze liggen niet één aan één, men laat ze veeleer buitelingen maken om ze des te nadrukkelijker te doen zijn. Op een afstand ziet men beter, en zéker datgene wat ‘beweegt’. Men leerde het bij Kafka.

Dit gekscheren met de waarheid nu is een waarachtige levenshouding geworden, zoals men die b.v. al zo lang in de afstandsrijke studentenmaatschappij aantrof.

Bij het bouwen volgens beginselen, die hechtheid waarborgen, volgen de jongeren F. Bordewijk als een aanzienlijk en bewonderd voorganger, zonder hem nochtans na te volgen, slechts in zijn conceptiebewustheid. Maar om het detail als bouwstof te kunnen bezigen en het niet te laten bij een blote vermelding, gelijk de improviserende deed, dient het scherp te zijn waargenomen en in zijn symbolische betekenis doorgrond. Juist hierin weerspiegelt zich, desnoods bij een afgemeten weergave, tenvolle de persoonlijkheid.

Want de norm van het zelf-doorleefde is bij deze jongere schrijvers de heersende; ook waar de epiek feitelijk te kort schiet, als in Cola Debrot's ‘Bewolkt Bestaan’, klinkt het persoonlijke er lichtend uit op.

Men mag uit dit alles concluderen, dat de afstand tussen schrijver en geschrift (al werd daarentegen de afstand groter tussen weergave en object) korter is geworden. Het was een eis van ‘Forum’ en Du Perron demonstreerde met ‘Land van Herkomst’ evenzeer, zij het ongewild, ‘de school’, als Van Deyssel het de naturalistische deed met ‘Een Liefde’.

Over de hoofden der Tachtigers heen, had ‘Forum’ getracht terug te reiken naar de intelligentste gebieden van de negentiende eeuw. ‘Criterium’ deed het nogmaals, nederiger, en slaagde. Het klonk

[p. 7]

daarmee tijdperken aaneen, die onverbrekelijk bij elkaar behoren en waardoor de Beweging van Tachtig een sanerende rol vervult, een serum, dat maar tijdelijk de structuur van ons proza heeft kunnen doen zwellen. De dichters trokken in colonne, het proza volgde verspreid, maar men keek het niet van elkaar af: het ontstond zo en moest zo ontstaan.

Een zelfde geest bezielt een generatie, die zich langzaam is bewust geworden het te zijn.

De man van middelbare jaren heeft dit alles gezien, des te gereder daar hij lang in het nevenvertrek had gebivakkeerd, zij het als toeschouwer.

Middelbaren echter zijn nooit tevreden. Zij spreken niet een jeugd zalig, die nog zo veel feilen vertoont, die dikwijls nog zo broddelt en zich herhaalt. Maar wel erkennen zij met ingenomenheid, dat de intellectuele hoogmoed bezig is te breken en dat er een stap blijkt gedaan, die tot een nieuwe mijlpaal heeft geleid.

Met onze romanciers en vertellers zijn we nu weer terug in de kamer van de werkelijkheid en het is een Hollandse kamer. Wij zijn altijd klein behuisd geweest: wat van buiten werd binnengevoerd heeft zich opgelost in de sfeer en aangepast aan de proporties. Wat van onszelf kwam, werd elders steeds met ingenomenheid beschouwd. Met dat kleinere en intiemere doen we straks misschien onopvallender maar eervoller mee in de grote expositiezaal van de wereld.

De man van middelbare jaren zal dan wellicht een lijk zijn, wijs en kalm en tot rust gekomen.