Ad Interim. Jaargang 4

Aan de grenzen der verbeeldingskracht

Aldous Huxley merkt in zijn nieuwe boek ‘The Perennial Philosophy’ op, dat ‘the present moment is the only aperture through which the soul can pass out of time into eternity’. De waarheid dezer woorden voor alle levensgebieden aanvaardend, moet men ook tot de conclusie komen - de veranderingen in het geestelijk klimaat der mensheid kunnen immers niet worden geloochend - dat het voor een schrijver bijkans onmogelijk is een historische gebeurtenis in proza op te roepen, zonder dat een aanzienlijk gedeelte der tijdsatmosfeer verloren gaat. Het dient te worden beseft, dat er tussen heden en gisteren geleidelijk een kloof ontstaat, die door geen psychologische kennis, intelligent reconstructievermogen, of zelfs een zuiver dichterlijke verbeelding kan worden overbrugd. Een hedendaags auteur, die over een schat van gegevens beschikt, mag nog zulk een geestelijke verwantschap gevoelen met een bepaalde tijd, zodra hij over die tijd gaat schrijven, ontkomt hij niet aan de noodzaak zich uit te drukken in gedachten, die hem door zijn modern (althans 20ste eeuws) denkproces worden ingegeven.

[p. 164]

Al wringt hij zich, artistiek gesproken, in de vreemdste bochten, al tracht hij de band met het heden volledig af te snijden door zijn eigen persoon onder te doen gaan in de tijd, die hij wil verbeelden - waarvan de roman ‘I Claudius’ van Robert Graves een merkwaardig voorbeeld is - het zal niet baten; hoe meer hij zichzelf en zijn tijd bewust tracht te verbergen, des te meer geeft hij zich bloot en verraadt hij zichzelf.

Nog in veel sterkere mate dan bij de historische roman gelden deze bezwaren voor de z.g. toekomstroman. In een werk, dat een beeld tracht te geven van een toekomstige tijd, ontbreekt dus niet alleen de kennis der materiele feiten (eventueel geestelijke verwantschap is bij voorbaat uitgesloten), maar bovendien wordt thans, in omgekeerde volgorde als bij de historische roman, geredeneerd vanuit een gedachtenwereld (de onze), die onmogelijk raken kan aan de denkwijze der menswezens van het nog in nevelen gehulde tijdvak. Het harmonisch samengaan van verbeeldingskracht, intellect en gevoelsdiepte, éérste eigenschap van een kunstenaar, blijkt hier onvoldoende te zijn voor het oproepen van een in de ware zin des woords nieuwe werkelijkheid. De auteur zal nog over een andere gave moeten beschikken en wel over visionnaire kracht. Met betrekking tot het verleden kan men hieronder verstaan het vermogen de tijdsatmosfeer langs niet verstandelijke weg zo sterk te benaderen, dat men haast geneigd zou zijn van herinnering te spreken, terwijl men bij toekomstvoorspellingen meer denkt aan een profetie, hoewel de eigenschap der visionnaire blik in wezen gelijk blijft, onverschillig of zij zich op verleden of toekomst richt.

Nu kan men over de betekenis van het begrip ‘profetisch’ van mening verschillen. Ik heb mij b.v. nooit kunnen voorstellen hoe men er toch toe kon komen om schrijvers als Verne en Wells het predicaat profeet te verlenen. De een toonde een inderdaad verbazingwekkend begrip voor wat de techniek de eerstkomende vijftig jaren aan mogelijkheden zou kunnen brengen, doch de vraag rijst, of zulke voorspellingen, die toch op een zeer reeël fundament rusten, wel een metaphysisch karakter kunnen dragen; de ander gaf door zijn literair talent gestalte aan min of meer rationele fantasieën, die ieder scherpzinnig politicus of econoom ook door het hoofd hadden kunnen spoken. Maar geen van beiden beschikken zij over echt profetische gaven,

[p. 165]

d.w.z. over een gedisponeerdheid gezichtspunten naar voren te brengen, die ook een sterk ontwikkeld intellect niet kan bespeuren, doch ze, na kennisname, als mogelijk moet aanvaarden.

Van deze zeldzame eigenschap geloof ik althans iets te hebben aangetroffen in het laatste boek van Franz Werfel ‘Ster der Ungeborenen’ (Bermann-Fischer, Stockholm 1946). Dààrin wordt de eerste ernstige poging gedaan een beeld te schetsen van een toekomstige wereld, waar vooral het geestelijk klimaat volstrekt anders is dan het onze. Hier niet een mensheid met ònze idealen, òns geloof, ònze begeerten, getransponeerd in een met technische rariteiten gevulde omgeving, maar de confrontatie met geheel nieuwe levensnormen en waarden. Er zijn gedeelten in dit boek - en wij vonden dat immers het criterium voor de waarde van een toekomstroman - waarin Werfel's stem wordt als die van een werkelijke profeet. Het is alsof hij met haastige pen alles optekent wat hij zojuist heeft gezien; wonderlijke geheimen komt hij nabij, de sluier der eeuwigheid schijnt hij te willen oplichten, om dan, verblind door een hevig licht, zijn angst uit te gillen in het heelal. De wereld waarheen hij ons voert, is ons aan het begin van het werk zielsvreemd, maar het getuigt van de suggestieve kracht zijner vertelkunst, dat wij langzamerhand het gevoel krijgen haar toch te kennen, zij het dan ook, dat deze bekendheid onrust verwekt. Deze nieuwe gemeenschap trekt aan en stoot af in gelijke mate; ook in haar zijn de dingen, gelijk alle bekende eeuwig aardse aspecten, vervuld van mogelijkheden ten kwade. Juist dit ene grote al-menselijke punt van overeenkomst heeft Werfel aangrepen als hoofdmotief voor zijn boek. Alles is anders en toch weer gelijk, alles is nieuw en toch ook weer oud. Het blijft echter de vraag, of de gave der profetie nog een essentiele rol speelt. Want ondanks vele uitgesproken visionnaire bladzijden, kan ik toch niet aan het vermoeden ontkomen, dat dit werk uit drie geheel verschillende aandriften is ontstaan. Behalve het zuivere visioen of droombeeld (dat te schaars voorkomt om het boek in zijn geheel te beheersen) zijn immers nog twee andere belangrijke stimulansen aan te wijzen, n.l. de zucht van Werfel om te getuigen van een levensbeschouwing, die o.a. reeds werd neergelegd in zijn essay ‘von der reinsten Glückseligkeit des Menschen’ en bovendien een ongebreidelde schrijflust, een cerebrale vertel-

[p. 166]

manie, waarvan het resultaat, hoe knap ook in deze ‘reiseroman’ als opvulsel moet worden beschouwd. Dit laatste heeft tot gevolg, dat de vurige toon, die een enkele maal de extatische zeggingskracht der middeleeuwse monniken nabij komt, daalt tot een geestige, hier en daar zelfs komieke verteltrant. De visionnair wordt plotseling weer de schrijver met zijn vulpen, een gemoedelijk satyricus, een geforceerd-moderne Swift.

Het verschil in niveau kan overigens geen verwondering wekken. Werfel bevindt zich in dit werk door de opgave, die hij zichzelf heeft gesteld, voortdurend aan de grenzen der menselijke verbeeldingskracht. Overschrijding dezer grenzen kan niet uitblijven; niet altijd staat dan de profeet klaar om de taak van de literator over te nemen, waardoor de verbeelding in de afgrond der belachelijkheid stort (de ontmoeting met Sur, de sprekende hond, de beschrijving van de sterrenkrant). Onvergetelijk daarentegen blijft het gesprek van Werfel met zijn vriend, de wedergeborene. Onderwerp: een samenvatting van wat er zich sinds 1943 op aarde heeft afgespeeld. Wat de schrijver hier voor ons oproept, schijnt op sterk overtuigende wijze wààr; de overgang tussen uiterst gespannen verbeeldingskracht en profetische blik kan dan volstrekt geslaagd genoemd worden. Doch de essentie van deze haast apocalyptische cavalcade is toch een koele, bijna zakelijke conclusie. Acht en negentig duizend jaren zijn na onze tijd verlopen, de geschiedenis der eerste, tweede, derde en vierde(!) wereldoorlog behoort dan tot de prae-historie der mensheid en slechts enkele geleerden zijn nog in staat van deze gebeurtenissen een magere reconstructie te geven. Dààrin ligt tenslotte de grote betekenis en bekroning van dit vreemde verhaal. Niet zo belangrijk is het, aldus overtuigt Werfel ons, wàt zich op aarde afspeelt, maar veelmeer welke ervaringen de ziel opdoet en vooral hoè zij deze ervaringen verwerkt. De aarde is een werkplaats, waarin wij tijdelijk worden neergezet. De uiterlijke feiten harer politiek en economie zijn strikt genomen niet bijster belangwekkend. ‘Leider wiederholt sich die Weltgeschichte wie das Wochenmenu einer kleinbürgerlichen Hausfrau’ zegt Werfel ontevreden tegen de bruid Io-LA. Maar de innerlijke krachten, die wij wel moeten brengen als reactie tegen de uiterlijke onbezieldheid, bepalen tenslotte de betekenis van ons zijn.

Aan het slot van zijn boek

[p. 167]

verlaat Werfel de gespannenheid zijner verbeelding (die dikwijls tot overspanning leidde) om terug te keren tot de eenvoudige levensaanvaarding, waarvan hij ook in de roman ‘Der veruntreute Himmel’ blijk geeft. De wereld van het jaar 100.000 zal ook weer verouderen en vergaan. Er is niets dat blijft, of ons een blijvende angst kan aanjagen, alleen het onberedeneerde levensvertrouwen, de speelse levenslust, die stralen achter het dodenmasker van de kleine sterrendanser, zijn onsterfelijk en waard om er eeuwig van te getuigen. Aan het einde van deze lange literair-profetische weg richt Werfel (ook in werkelijkheid aan het einde van zijn leven gekomen) nog eenmaal zijn blik naar onze wereld, naar onze tijd. En het is niet de profeet, niet de literator, maar de mens, die ons dan aanziet, ons kènt en bemoedigt.

Dick Voerman