Ad Interim. Jaargang 4

[p. 161]

Ad Interim Critische Bijlagen 8

Nieuwe Duitse dichtkunst

Dat in Duitsland snel na de oorlog een rijke letterkunde zou opbloeien zal wel niemand hebben verwacht. Niet alleen de verwoestingen door de R.A.F., maar de veel langduriger, zwaarder verwoesting door het nazi-regiem hebben het volk achtergelaten in een ontreddering die door geen journalistieke vaardigheid te achterhalen is en die de reiziger er momenteel met wanhoop en verbijstering slaat. Dat in deze woestenij nog werkelijk van enig cultureel leven sprake is, mag welhaast een wonder heten en inderdaad, er is een zeer kleine minderheid met wonderlijk, haast vermetel vertrouwen werkzaam, gesteund - op literair gebied althans - door een vrij groot publiek. Alles op bescheiden schaal, maar niettemin: het is er.

Een generaal overzicht van dit alles te krijgen is intussen een bijkans hopeloze ondernemng. Van uitwisseling van boeken is tussen de verschillende zônes niet of nauwelijks sprake; in de zônes zelf zijn de boeken ongemeen schaars want de papiersituatie laat slechts zeer kleine oplagen toe. Met tijdschriften - in iedere boekhandel ruimschoots te krijgen - komt men in sommige opzichten echter al aardig ver: er is b.v. het uitstekende maandblad ‘Die Wandlung’, onder redactie o.a. van Erich Kästner en de filosoof Karl Jaspers, en ook het kleinere ‘Karussel’, onder redactie van Maria Schleber, biedt maandelijks een keur van interessante bijdragen. Daaruit blijkt een levendige activiteit van oude bekenden als Frank Thiess, Ernst Glaeser, Anton Schnack, Ernst Wiechert, Kasimir Edschmid e.a., waarnaast als de belangrijkste jongeren naar voren treden Reinhold Schneider, Werner Bernengruen en vooral Rudolf Hagelstange. De publicaties der grote emigranten zijn er vrijwel geheel onbekend. Zij zijn nog niet ingevoerd en men heeft er over het algemeen ook weinig belangstelling voor. Opvallend is de zeer grote interesse voor het werk van Franz Kafka, aan wiens beroemdste novelle het genoemde tijdschrift van Kästner trouwens zijn naam ontleent. Het beklemmende, hallucinerend-uitzichtloze van de

[p. 162]

romans van Kafka vertoont overigens een zeldzame overeenstemming met de situatie van het overgrote deel van het Duitse volk zelf en in zoverre is de weerklank, die Kafka er vindt, weer niet ongewoon.

Wat de jongere poëzie betreft is er overigens nòg een uitstekend oriëntatiemiddel, waarop ik hier in het bizonder de aandacht zou willen vestigen: ‘Das Gedicht’, Blätter für die Dichtung, Verlag Heinrich Ellermann, Hamburg. Men kent het misschien nog van vóór de oorlog: maandelijks verschijnende cahiers met een omvang van één of anderhalf vel. Na de oorlog zijn zij weer verschenen en de ijverige uitgever is er inderdaad in geslaagd over het algemeen het belangwekkend nieuwe bijeen te brengen, afgewisseld met kleine bloemlezingen uit werk van ouderen. Er is b.v. een zeer interessante aflevering ‘Ausgewählte Gedichte’ van Georg Heym, de in 1912 jonggestorven dichter, wiens poëzie in Duitsland de eerste echo's verbreidde van Verhaeren en Rimbaud. Friedrich Schnack maakte zelf een ‘Kleine Auslese’ uit zijn verzen, die hy voorzag van een haast bezwerende inleiding over ‘Lyrische Dichtung und Natur’, waarin hij de lyriek de onaantastbare schuilplaats in alle aardse woelingen noemt. Johannes Pfeiffer, in ons land reeds eerder bekend door zijn uitnemende studie ‘Umgang mit Dichtung’, heeft in deze cahiers een fraaie essay ‘Ueber das Dichterische’ gepubliceerd en van de ouderen is er verder nog Hans Leip, wiens bundeltje ‘Heimkunft’ tot het minst bizondere in dit verband kan worden gerekend.

Van veel meer belang is de cyclus ‘Sonnette eines Deutschen’ van Wilhelm Tidemann, een cyclus die reeds in 1942 geschreven werd doch die toen om begrijpelijke redenen niet kon worden gepubliceerd: gedrongen verzen van verbeten kracht, op grond ener diepe, christelijke overtuiging zich verheffend tegen de tyrannie van het Derde Rijk en tegelijk zich vernederend in het bekennen van eigen schuld:

Wir tragen mit die Sünde der Verdammten,
Der ungewusst Verwirrten und Vertauschten,
Der lichten Toren und der Halbentflammten,
Der Schwärmenden, am eignen Blut berauschten.

Stiller, minder - als men het zo noemen mag - politiek georiënteerd, weerklinkt het oorlogsleed nog in de elegische cyclus ‘Klage um den Bruder’ van Hans Egon Holthusen, - een

[p. 163]

reeks verzen van ingekeerde, beschroomde tederheid, die ongetwijfeld veel aan Rilke te danken hebben doch hoe zou men zich dat van het beste der huidige Duitse poëzie anders kunnen denken? En tenslotte ‘Die Fensterrose’ van Georg Schneider, eveneens een cyclus, waarin het roosvenster bezongen wordt als een symbool van nieuw leven; een bloem van ontluikend licht, ontbloeiend tussen de donkere wanden van het heden.

Nieuwe namen dus, nieuwe talenten. Dat er veel reeksen van verzen worden gepubliceerd - ook Werner Bernengruen, Rudolf Hagelstange en Reinhold Schneider kozen deze vorm - wijst op het zich bezinnende, bespiegelende der nieuwe Duitse dichtkunst. Vaak is dit alles nog tastend, vaag, maar zonder twijfel werden reeds belangrijke ontdekkingen gedaan, goede zekerheden verworven. Over het geheel genomen biedt deze poëzie dus zeker verheugende perspectieven en dat is in de gegeven omstandigheden al haast méér dan men verwachten kan.

Gabriël Smit