Ad Interim. Jaargang 4

Advocatenbetoog of critische studie?

1. Henri A. Ett: De beteekenis van Multatuli voor onzen tijd. 2. Multatuli: Brieven aan J. Waltman Jr., met een inleiding en aanteekeningen door Henri A. Ett. Beide bij G.W. Breughel, A'dam '47.

Toen bij de bekende polemiek naar aanleiding van het boek van Dr Julius Pée, Multatuli en de Zijnen op een gegeven ogenblik Menno ter Braak en Mr S. Tromp Meesters tegenover elkaar kwamen te staan, schreef de eerste over een verhandeling van de tweede, dat diens betoog een echt advocatenbetoog was en dat Tromp Meesters voorbij had gezien, dat hij geen zaak behoefde te winnen, zoals Ter Braak er geen behoefde te verliezen (Het Vaderland, 7 Augustus 1937).

Het ware te wensen, dat Ter Braak gelijk had gehad met deze zijn bewering. Er zou dan eindelijk en ten leste toch nog uitzicht hebben bestaan op een Multatuli-litteratuur, die niet, zoals nu in 1947 nog, afkomstig schijnt van mensen, die privé beledigd zijn en die het niemendal schelen kan of anderen ook in hun private gevoelens gegriefd worden.

[p. 123]

Het is een hoogst curieus verschijnsel, dat zelfs thans nog de tijd niet gekomen lijkt voor een critische analyse, bij welker conclusies niemand een persoonlijk belang heeft. Zoekt men naar een verklaring van dat feit: wellicht is zij gelegen in de omstandigheid, dat eigenlijk altijd óver het hoofd van Multatuli heen een debat is gevoerd in algemene zin: of men in de Nederlandse samenleving ongestraft de publieke moraal met voeten treden kan als men een belangrijk persoon of liever nog een groot kunstenaar is. Geen Nederlander, die daarover niet een duit in het zakje wil doen; geen Nederlander ook, die niet bereid is om terstond een hem onwelgevallige conclusie ‘op zijn ponteneur te trekken’.

Zo is ook het boekje van de heer Ett, trots alle beweringen van het tegendeel, een advocatenbetoog geworden.

Het begin lijkt zo goed: in het eerste hoofdstuk wordt ons, bij wijze van afschrikwekkend voorbeeld, een opsomming voorgezet van de verschillende soorten pogingen, in de loop der tijden ondernomen om Multatuli in eigen kringetje te trekken: dat poogden de communisten, de Dageraads-mensen, de N.S.B.-ers, ja zelfs de slagers hebben het geprobeerd.

Nu is de heer Ett zo vriendelijk ons op blz. 16 mede te delen, dat ook zijn interpretatie een subjectief karakter zal dragen, maar dan met het oog op de ‘poly-interpretabiliteit’ van Multatuli's werk. Dat indrukwekkend woord, hetwelk naar ons wordt bericht van Prof. Romein afkomstig is, wil aangeven, dat iets voor meer dan één uitlegging vatbaar is en wij vragen ons af, waarom zoveel ontzag gewekt moet worden voor iets, dat sedert de grondlegging der wereld bekend mocht worden verondersteld. Dat woorden minstens dubbelzinnig zijn is het bekende gevolg van het bekende feit, dat het woord nooit de adaequate uitdrukking der gedachte is of kan zijn. Vandaar de jurisprudentie der juristen, vandaar de dogmatische twisten der theologen, vandaar ook de verschillende Multatuli-interpretaties. Maar als men per se een ‘zaak moet winnen’, als het er om gaat ‘in persoon gelijk te krijgen’ (en zulks schijnt met betrekking tot Multatuli nog altijd het geval te moeten zijn) ligt de oorzaak van het verschil in interpretatie niet meer alleen bij de geinterpreteerde, doch minstens evenzeer bij de tolk.

De heer Ett wil Multatuli zien onder het aspect van het probleem der menselijke waardig-

[p. 124]

heid en daar is niets tegen, mits men indachtig blijft, dat ook de communist, de Dageraads-man en de N.S.B.-er zulk een uitgangspunt als het allereigenste ideaal zich voor ogen hebben gesteld (om van de slagers hier niet te spreken). Immers is het juist de hebbelijkheid van de partijman om strijk en zet te ontkennen wat de buitenstaanders zo overduidelijk zien: het partijschap.

Beter dan de heer Ett kan daarom zijn publiek beoordelen of hij inderdaad het gewenste aspect in het oog heeft gehouden.

En als dat publiek dan leest hoe hij op de toon van de persoonlijk verongelijkte en zonder een rechtstreekse aanleiding Kloos door elkaar rammelt, Van Deijssel een mep geeft, Ritter op zijn plaats drukt en Meertens bestormt, dan rijst terstond de vraag: heeft de heer Ett misschien een zaak te verliezen?

Het lijkt erop en daardoor is zijn geschrift, mijns bescheiden inziens, geen bijzonder belangrijke bijdrage geworden tot de allengs zeer uitgebreide Multatuli-litteratuur, biedende het geen uitweg uit het moeras, waarin wij met die litteratuur de jaren door zijn vastgeraakt.

Onthullend voor de instelling van de auteur lijkt mij zijn vermelding van de ‘rel’, die ontstaan is naar aanleiding van Pée's opgemeld boek. In zijn inleiding tot de Brieven aan Waltman gewaagt Ett zowel van dat boek als van de contra-publicatie van A. Douwes Dekker-Post van Leggeloo. In Pee's geschrift zou Multatuli's zoon Edu ‘eenigszins gehavend’ naar voren zijn gekomen; in de contra-publicatie werd deze zelfde Edu echter ‘wit als wolle’.

Er was toch, dunkt mij, weinig tegen geweest dat Ett in plaats van ‘eenigszins gehavend’ geschreven had, dat Pee Edu een ‘monster’ genoemd heeft (Multatuli en de Zijnen, blz. 368), hetgeen positief wat anders is dan havenen; zo iets heet: tegen de grond slaan. Er was eveneens weinig tegen geweest, dat Ett niet raillerenderwijs van witte wol gewaagd had, doch tot de erkenning was gekomen, dat de contra-publicatie de aperte onjuistheid van meer dan een conclusie van Pée in het licht heeft gesteld.

Maar zo iets mag men misschien van een advocaat niet verwachten.

De openbaarmaking van Multatuli's brieven aan Waltman is een daad, waarvoor men de heer Ett dankbaar moet zijn, ook al brengen die brieven op zich zelf niet veel nieuws.

Barend de Goede