Ad Interim. Jaargang 4

[p. 71]

Herman Teirlincks jongste boek

Herman Teirlinck: Rolande met de Bles

De nog overblijvende Van Nu en Straks-ers, die in de jaren 1919-22 het doelwit waren van een algemeen jongerenoffensief, zijn deze maal door het thans opkomende geslacht gespaard gebleven, omdat zij voort hebben gepresteerd; terwijl de meesten van hun toenmalige afbrekers nu ook de jaren van wijsheid en schaarsche productie hebben bereikt. Men mag zelfs zeggen, dat Vermeylen in zijn laatste levensjaren, dat Teirlinck, Toussaint, Herckenrath, Firmin Van Hecke e.a. met hun jongste publicaties de sympathie van de huidige jongeren hebben weten te veroveren. In de veronderstelling, dat Vermeylen zijn ‘Twee Vrienden’ bijv. in 1919 zou hebben voleindigd en uitgegeven, zou dit werk ongetwijfeld afgebroken zijn geworden ten voordeele van het jeugdwerk ‘De wandelende Jood’. In dezen oorlog hebben we daarentegen kunnen constateeren, dat de meeningen verdeeld waren en sommige jongeren er heelemaal niet aan dachten, het werk van den 30-jarigen Vermeylen uit te spelen tegen dit van den zeventigjarigen. Herman Teirlincks roman ‘Maria Speermalie’ genoot een even groot als verdiend succes, en vrij talrijk zijn degenen, die vinden dat dit Teirlincks beste werk zou kunnen blijven. Met zijn jongsten roman, ‘Rolande met de Bles’, heeft hij zeker niet ‘Maria Speermalie’ overtroffen; maar dit interessante werk bewijst eens te meer, dat ‘Van Nu en Straks’ in onze Vlaamsche letterkunde nog een woordje heeft mee te praten.

Teirlinck schildert hier het geestelijk en zedelijk verval van Renier Joskin de Lamarache, een Brabantschen landjonker. Hij gebruikt daartoe den briefvorm: de decadent Reneir de Lamarache onttakelt zichzelf; toeschouwer en acteur terzelfder tijd. Over de voordeelen en de bezwaren van den romanbrief zou er heel wat kunnen gezegd worden. De eenen beweren, dat dit een typisch 18de-eeuwsch verschijnsel is; maar dit bezwaar geldt nog minder voor onze literatuur dan voor een andere, vermits de onze haar ‘18e eeuw’ heeft gemist. De 20e eeuw (komt dit doordat zij een krooneeuw is?) vertoont een mengeling van allerlei periodes: smeltkroes precies voor een nieuwe tijdrekening. 18de-eeuwsche cultuurelementen zijn

[p. 72]

er in onze huidige literatuur genoeg aan te stippen: Teirlinck, Toussaint e.a. bij de ouderen: Daisne, Luc van Brabant e.a. bij de jongeren. Het is trouwens de eerste maal niet, dat Teirlinck den roman in briefvorm aandurft. Dit schijnt voor hem een geliefkoosde oorlogsbezigheid te zijn: in 1914-18 schreef hij samen met Karel Van de Woestijne ‘De leemen Torens’; en thans dit boek!

De anderen zien daarin een verzwakking van den waren, z.g. objectieven roman, omdat aldus de hoofdpersonages-briefschrijvers geen gelijke levenskansen krijgen. Inderdaad, Renier is hier duivel-doetal, terwijl Rolande enkel schim, spook, magnetische pool blijft. Teirlinck verkoos deze formule: zij liet hem toe, een consequente Van Nu en Straks-er te zijn, een impressionnistische ontleder, een virtuoze uitrafelaar van zintuiglijke en onmiddellijke gewaarwordingen. In dit boek geeft hij het drama van Renier en Rolande, het drama van de vlieg en de spin; hij toont ons enkel de vlieg, en zijn boek is als het spinneweb, dat de 1001 stuiptrekkingen registreert van den langzaam uitgezogene. De Spin zelf, alom tegenwoordig, blijft onzichtbaar. Teirlincks procédé doen doorgaan voor enkel virtuoos, gaat niet op. Al kan het niet worden afgestreden dat de roman in briefvorm hier onoverkomelijke moeilijkheden biedt en al zijn een zekere kunstmatigheid en onnatuurlijkheid daarbij niet te vermijden, toch kan het evenmin worden geloochend, dat door die werkwijze Teirlinck een felle, dramatische spanning bereikte.

Teirlincks stads- en land-dualisme valt eveneens niet weg te cijferen; Brussel en het Vlaamsche of Brabantsche platteland blijven hem bestendig en gelijktijdig beïnvloeden. Daar waar bij Timmermans ‘Schemeringen van den Dood’ en ‘Pallieter’ twee verschillende, achtereenvolgende stadia vertegenwoordigen, zijn bij Teirlinck beide aspecten gelijktijdig aanwezig, zoowel in het debuutwerk ‘De wonderbare Wereld’ als in ‘Rolande met de Bles’. Teirlinck schiep een zeker aantal typen, die met Buysse's en Streuvels' romanhelden deel uitmaken van Vlaanderens litterair openluchtmuseum; maar zijn fantasie heeft vooral een bonte reeks burleske en groteske, monsterachtige panopticumfiguren gestalte gegeven. Zijn werk krioelt van een massa hoogst zonderlinge personages. Johan Doxa staat absoluut niet alleen. Van al onze Vlaamsche auteurs heeft Teirlinck het meest voor een musée

[p. 73]

Grévin-afdeeling in onze literatuur gezorgd. En zoozeer is hij trouw gebleven aan Flauberts romanopvatting, dat we niet weten naar welke van zijn personages zijn sympathie gaat. Vaak hebben we bij het lezen van dit boek aan twee andere gedacht: Walschaps ‘Celibaat’ en Vestdijks ‘Else Böhler’: Walschap weet zijn Heerken te vernederen, maar ook te verheffen; de sceptische intellectualisten Teirlinck en Vestdijk houden hun ‘held’ ongenadig kopje onder.

Hoe komt het, dat Teirlinck zoo'n scherp geoefend oog heeft voor wat hij zèlf ‘het bedrijf van den kwade’ noemde, en dit van meet af aan? Me dunkt, dat men er niet genoeg den nadruk op legde, dat hij de zoon is van den folklorist Isidoor Teirlinck, schrijver o.a. van ‘Flora Diabolica’ en ‘Flora Magica’. Waar de vader een deel van de demonologie wetenschappelijk behandelde, daar heeft de zoon met een ander deel literatuur gemaakt. Deze meer folkloristische dan psychologische belangstelling voor allerlei echt en denkbeeldig misgewas heeft Herman Teirlinck overgehouden uit zijn jeugd. Het beteekent geen geliefhebber bij hem, maar een onmisbaar bestanddeel van zijn kunst. Teirlincks jeugdperiode valt samen met het overbekende Fransche fin de siècle, en hoe in dien tijd (zoogoed als thans) allerlei buitensporige geestesstroomingen (nu zijn het andere) hoogtij vierden, bewijzen genoegzaam de werken van J.K. Huysmans, Péladan, Jules Bois e.a.

Teirlincks eenige vergissing m.i. is hier, te meenen, dat het drama van Renier Joskin de Lamarache dit is van ‘een man tusschen twee oorlogen’. Moest hij daarmee bedoelen: 1870-1914, dan ja! Maar de data van Reniers brieven zeggen ons, dat het de twintigste eeuw geldt. En daar kunnen wij het niet mee eens zijn. Wij kunnen wel de idee van verval voor om het even welke periode aanvaarden, waar het toch maar één enkel persoonlijk geval betreft zooals dit van Lamarche. Renier Joskin is absoluut niet representatief voor den man van tusschen beide oorlogen. Dat Teirlinck zulks wél meent, begrijpen we vanwege een zestigjarige, die in de Buchenwaldsche periode van deze eeuw een synthese heeft willen geven van al het kwade, dat den mensch neerhaalt. In even sterke mate als Vestdijks ‘Else Böhler’ is Teirlincks ‘Rolande met de Bles’ er inderdaad een ware staalkaart van. Toch geeft het boek niet de atmosfeer van 14-14, veeleer

[p. 74]

die van 1900 weer, maar niet meer zuiver.

Heeft Van Nu en Straks de volgende geslachten veel geleerd, de Van Nu en Straks-ers hebben ook de lessen van de latere generaties doorgrond. Zoo is en blijft Herman Teirlincks assimilatievermogen van een bewonderenswaardige lenigheid. Zijn jongste werken toonen duidelijk aan, dat hij, de alom geprezen stylist, iets van Walschaps directen verteltrant overnam, zonder evenwel in diens ‘slordigheden’ te vervallen. Moge Walschap dit nu op zijn beurt van Herman Teirlinck leeren!

Jan Schepens