Ad Interim. Jaargang 4

Een Nederlandsche Rilke-bibliografie

F.W. van Heerikhuizen: Rainer Maria Rilke, zijn leven en werk. F.G. Kroonder, Bussum. 1946

Van Heerikhuizen heeft ons in deze studie een eerste omvattende behandeling gegegeven van het leven en werk van de ook in ons land zo veel gelezen dichter Rainer Maria Rilke. Dit boek berust op een degelijke studie en getuigt overal van een langdurige vertrouwde omgang met en een grote liefde voor dezen dichter. Dat betekent niet, dat in dit voortreffelijke boek nu het laatste woord over Rilke gezegd is, wat de schrijver trouwens geenszins pretendeert, en het betekent evenmin, dat de recensent niet op vele plaatsen het accent een weinig anders zou willen leggen dan de auteur. Maar de nadruk ligt hier toch op ‘een weinig’ en niet op ‘anders’. De titel duidt reeds op de tweezijdigheid van dit boek, en wanneer misschien het leven nu en dan wat schuil gaat achter het werk, dan zullen vele lezers met mij dit eerder als een schoonheidsvlekje dan als een ontsiering beschouwen. Het gevolg van deze tweeledigheid is echter wel, dat een bespreking hoofdzakelijk zal bestaan uit een uiteenzetting van de litteraire waardeeringen van den schrijver, terwijl de, toch al weinig controverse, biografische gegevens grotendeels buiten beschouwing zullen blijven.

De opzet van deze studie is cultuurhistorisch. Men zou het ook een studie kunnen noemen over den mens van de neo-romantiek geexemplificeerd aan de gestalte van Rilke. In overeenstem-

[p. 59]

ming hiermee is het eerste hoofdstuk dan ook gewijd aan de tijd waarin Rilke opgroeide en ook verderop wordt herhaaldelijk weer aan de algemene culturele situatie gerefereerd. Biografisch zijn voor den doorsnee Rilke-lezer, die niet de uitgebreide internationale litteratuur over dezen dichter kan beheersen, de hoofdstukken ‘Jeugd’ en ‘Groei’ het belangrijkst. We maken hier kennis met een periode waarover veel legenden in omloop zijn, maar waaruit weinig betrouwbare gegevens bekend zijn, en waarin de kiemen liggen van veel, wat in Rilkes latere ontwikkeling anders duister blijft. In deze periode vallen o.a. de Erste Gedichte, die door van Heerikhuizen wel wat overschat worden evenals de Frühe Gedichte trouwens, al is het waar, dat deze bundel enkele zeer schone, gave verzen bevat.

De volgende twee hoofdstukken behandelen Rusland, Worpswede en de eerste tijd in Parijs. Terecht rekent de schrijver het Stundenbuch nog tot de jeugdpoëzie. Deze bundel is niet door de dichterlijke waarde, maar door de religieuze inhoud het bekendste van Rilkes werken geworden en dit heeft het besef van de onvoldragenheid van deze verzen vaak in de weg gestaan.

Gezien de algemene instelling

Rilke's handschrift

van Van Heerikhuizen is het te begrijpen, dat het Buch der Bilder en de Neue Gedichte er feitelijk het slechts afkomen, vooral het eerstgenoemde, dat veel meer is dan een overgangswerk, maar de eerste schepping van den volkomen Rilke. Ik geloof dat het Marsman was, die eens ergens geschreven heeft, dat hij deze bundel de beste van Rilke vond. Wanneer ik aan het werk uit deze periode groter waarde hecht dan Van Heerikhuizen dat doet, dan betekent dat niet, dat ik mij in alle opzichten bij Vestdijk aansluit, zeker niet wat zijn gebrek

[p. 60]

aan waardering voor Rilkes laatste periode betreft. Hier zit Vestdijk zijn intellectualistische en technische instelling dwars evenals Van Heerikhuizen zijn praedilectie voor gevoel en eenvoud dwars zit. Ik geloof niet dat het gevoel qualitate qua eeuwiger is dan het intellect en dat alle kunst perse spontaan moet zijn lijkt mij een populair wanbegrip.

De hoofdinhoud van het zesde hoofdstuk ‘Crisis en inkeer’ wordt voornamelijk gevormd door de Malte Laurids Brigge, dit prozaboek dat met Kafka waarschijnlijk de enige blijvende bijdrage zal blijken te zijn tot de wereldlitteratuur van het Duits proza in het eerste kwart van de negentiende eeuw. Nyhoff zei mij eens, dat hij Rilke geen groot dichter vond, maar wel een groot prozaist, en hoewel ik het eerste lid van deze uitspraak niet kan aanvaarden, sluit ik me bij de tweede helft ten volle aan.

De laatste drie hoofdstukken behandelen de tijd tussen het uitbreken van de eerste wereldoorlog in 1914 en Rilkes dood in 1926. De periode tussen het beeindigen van de Malte en het schrijven van de Elegien en Sonette geldt in de regel als een tijd van zwijgen, zoals Paul Valéry een tijd gezwegen heeft. Dat dit slechts bij benadering juist is bewijzen wel de Späte Gedichte, waarin de poëtische oogst uit deze jaren nog geenszins volledig is samen gebracht. Wel is het waar, dat Rilke in deze tijd zelf geen nieuw werk gebundeld heeft laten verschijnen.

Rilkes laatste grote prestatie zijn de Duineser Elegien en de Sonette an Orpheus geweest. De schrijver demostreert terecht, dat ze niet zo duister zijn als men veelal meent en tegenover het afkeurend oordeel van Vestdijk vormt zijn enthousiasme een heilzaam correctief, al kan ik niet verzwijgen, dat de waarheid m.i. in het midden ligt en dat zuiver artistiek beschouwd Rilke de verzen van zijn Parijse tijd nimmer heeft overtroffen.

Een korte beredeneerde bibliografie en een aantal foto's en facsimiles verhogen de waarde van dit toch al zo lezenswaardige boek. Het is alleen jammer, dat een enkele ongelukkig gestelde zin en een groot aantal hinderlijke drukfouten het genoegen van het lezen storen.

Theo van Baaren