Ad Interim. Jaargang 4

A Sartreville

Jean-Paul Sartre: La Putaine Respectueuse, Pièce en un acte et deux tableaux. Nagel, Paris.

Ik mag Samivel dankbaar zijn voor zijn karikaturale tekening in ‘Les Nouvelles Littéraires’ van deze week. Een breedgeschouderde jongeman die in zijn nonchalante regenjas alle existentialistise dédain hult voor onze huidige wereld van ismen min de zijne, beschouwt een nachtelijk winterlandschap, mollig van blinkende reinheid onder de sterren, en verzucht: ‘Si je pouvais la peindre en noir...’

Ik houd van het potlood als ‘enfant terrible’. Het ligt in zijn aard blind te zijn voor duizenden verwarring wekkende détails en in enkele lijnen dat neer te zetten waar het toch uiteindelijk om gaat. En dan mag Sartre met zijn: ‘l' Existentialisme est un Humanisme’, proberen die prent van zijn deur te vegen, beweren dat zijn doctrine bij uitstek juist een optimistise is, het blijkt een nutteloze poging als het resultaat blijft: La Putaine Respectueuse.

Tot op heden ging het kabaal rond Sartre mij voorbij als het gedempte gerammel van een verre buurttram, slechts zo nu en dan in stille ledigheid hoorbaar. Reeds zoveel ismen zagen in betrekkelijk korte tijd het licht, dat men geneigd is elke nieuwe sceptis te accepteren als een uitvinding in de slechte zin van het woord, d.w.z. iets gewilds, gemaakts, iets van: ‘daar ben ik met mijn privé isme...’ Eenmaal door Samivel op het pad gebracht als een gewaarschuwd man die voor twee telt, en Sartre's handig geschreven werkje: ‘l' Existentialisme est un Humanisme’ doorwerkend, bleek hier

[p. 39]

‘Si je pouvais la peindre en noir!’

sprake te zijn van een serieuse stroom, die historisch teruggreep tot Kierkegaard, en over Heidegger, Karl Jaspers via vele andere Franse denkers en schrijvers terechtkomt bij Gabriel Marcel en Jean-Paul Sartre. Nu heb ik door het lezen van: ‘La Putaine Respectueuse’ niet alle Sartreriaanse kaas gegeten, maar in ieder geval kon Samivel's tekening mij er voorlopig voor hoeden te vallen in een béate walging voor de wereld, het leven, het bestaan. Sartre's verzekering dat het existentialisme toch zo'n alleroptimistische doctrine is, bleek van nul en gener waarde. Het is verschrikkelijk. Wat overkwam mij?

Dit toneelspel was, (vergeef mij het steeds weerkerende woord dat onvertaald tenminste iets minder rot is voor Hollandse ooren) een vleesgeworden putain, drie kwartieren opwinding

[p. 40]

schenkend, waarna je het van je afschuift met een rare smaak in de mond, terwijl het leven er allerberoerdst op is geworden. Dat hier een geraffineerd vakman aan het werk is, staat boven alle twijfel. Het spel is uitgebalanceerd, kort, krachtig, punt noch komma teveel; een ontzettende vaart doet onze gespannen aandacht als een veldkonijntje in doodsnood schieten van den enen speler naar den andere; niet een die er de genadeslag geven wil, en het blijkt een gevaarloze nachtmerrie te zijn geweest als wij ons, nog ademloos, voor het gesloten gordijn bevinden, verzadigd van bewonderende walging, met zelfs iets lichamelijks uit de voegen gerukt. Sartre bleek geslaagd te zijn. Op dit resultaat immers doelt elke zichzelf bewuste kunstenaar: de persoonlijkheid van den lezer vellend om hem de zijne te geven. Uit een woestenij van eigen inzichten moest ik opstaan. Het verwonderde mij nog, daarin zo snel te slagen. En ik zag zijn landschap. Het is er luguber. Alles is er van aspect veranderd. Zie de wereld onder een zomer- of winterzon, onder maanlicht, sterrenglans, of bij de schijn van een kampvuur, het is alles anders maar hartverkwikkend. Daarin kan een mens leven. Bij Sartre niets hiervan: een moderne schijnwerper laag bij de grond jaagt vreselijke slagschaduwen over de aarde, maar akeliger nog is dat licht, die kille meedogenloosheid, dat wrede Edison-schijnsel van zoveel volt. Een dergelijk landschap betraden Adam en Eva nu hun zondeval. Neen, zij hadden nog de belofte van een verlossing. Dit is de wanhoop. Er blijft ons niet veel meer over dan een spoedig einde van de wereld in gelatenheid af te wachten.

Het is niet mijn bedoeling spitsvondig te worden, hoezeer men, eenmaal in opstand gekomen, daartoe geneigd is tegenover een exposé als ‘l' Existentialisme est un humanisme’ dat als een bus schijnt te kloppen, en een dergelijk resultaat oplevert als: ‘La Putaine Respectueuse’. Want ik mag toch aannemen dat dit toneelspel de spiegel is waarin Sartre zijn ideëen weerkaatst. Sartre beweert: mijn doctrine is juist een optimische want hij laat de mens in een volmaakte vrijheid te doen en te laten wat hij zelf wil, er bestaat geen noodlot, de toekomst is blanco, alle verantwoording voor de minste daad valt op den mens terug: dus, hij heeft het zelf in handen, dus, er is reden tot optimisme, tot alle optimisme. Maar als die vrijheid,

[p. 41]

gelijk in zijn spel voorgehouden, slechts onverzoenlijk leidt tot de ramp, als de weg recht uit recht aan op de afgrond afstevent, hoe voos blijkt deze uitspraak te zijn, eenmaal in practijk gebracht.

Het existentialisme maakt de aarde bewoonbaar volgens Sartre. Onbewoonbaar, nooit genoeg gevloekt is zijn aarde in ‘La Putaine Respectueuse’. Wilt U puurdere wanhoop lezen, een wredere wellust om ons met voorbedachte rade te plaatsen tegenover het uitzichtloze, ja het niet te ontwijkene, het meest zwarte noodlot: die arme bliksem van een neger, hangend aan een tak, en dan nog doorschoten omdat l'Existense qui précède l'essence zijn huid heeft volgeladen met pigment. Het woord is een subtiele zaak, het kan vaak zoveel betekenen. Ik lees in Sartre's woord dat iedereen, blank, zwart en geel begon met zijn existense, een blanco toekomst voor zich hebbend met zijn lot in eigen handen. Ook die neger. Hij heeft niets gedaan om te hangen. Hij moest hangen. Hij was voorbeschikt. Hier is dus sprake van voorbeschikking, opnieuw in flagrante tegenstrijd met zijn doctrine.

Doctrine. Ismen. Iemand heeft gezegd: ‘D'abord il y avait Jésus Christ, puis Miller.’ Sinds de gronden zijn weggeslagen, spuit men er nieuwe overheen. Want de mens accepteert het bodemloze niet. En iedereen begint toch weer uiteindelijk met aan te nemen uit het niets. Bij een spel als ‘La Putaine Respectueuse’, vrucht van een nieuwe stelling, mag een simpel vrouwtje aan mijn zijde zich afvragen: waarom? Waarom dergelijke kerkhoven geplaatst in de littératuur? Tot welk nut? Nut, het is een gemeenplaats in de kunst. Maar er blijven naievelingen bestaan die zich dit koppig afvragen, ondanks een heele cultus ‘l' art pour l' art’.

Henk Breukers