Ad Interim. Jaargang 4

Twee gidsen

D.A.M. Binnendijk; Een protest tegen den tijd, inleiding tot de poëzie van P.C. Boutens; J.M. Meulenhoff, A'dam.
Dr Jos. J. Gielen: De dichter Verwey, bijdrage tot het verstaan van zijn poëzie; C.A. Mees, Santpoort.

Boutens en Verwey zijn wat men pleegt te noemen: moeilijke dichters en hun poëzie schijnt een ‘inleiding’ te vergen. Wie er van uitgaat, dat de dichter zèlf zijn publiek vormt en dat degenen, die daar buiten staan, om redenen van poëtische ontvankelijkheid en psychische gesteldheid ook moéten buiten staan, zal aan inleidingen doorgaans geringe waarde toekennen, althans wat haar rechtstreeksch doel: het naderbij brengen van een bepaald soort poëzie, betreft. Beziet men dergelijke inleidingen echter als

[p. 32]

studies op zich zelf, dan wordt de lectuur niet zelden bijzonder boeiend en blijken die boekjes zeer onthullend wat degenen aangaat, die ze schreven.

Door toevallige omstandigheden bereikten de twee hierboven aangekondigde essays mij tegelijkertijd, zoodat zij in onderling verband konden worden gelezen. De vergelijking leidde tot een verrassend resultaat; verrassend dan in zoover als er ter wereld nog iets verrassend is.

Men mag aannemen, dat wie zich opwerpt als ‘inleider’ deugdelijke redenen heeft om zich als een betrouwbare gids te beschouwen. De candidaat-lezer treedt de inleidingen reeds daarom met een zekere bereidheid tegemoet. Daarenboven hebben Binnendijk en Gielen - onze tegenwoordige minister van O.K.W. - een zekere ‘good-will’ bij het publiek. En aangezien de een zoowel als de ander wenscht in te leiden in poëzie, in poëzie nog wel van land- en bijna tijdgenooten, mag de candidaat-lezer met recht en reden een zekere eenstemmigheid verwachten, in elk geval wat de grondslagen betreft van hun betoog.

Ik moet dan zeggen, dat reeds de titelbladen in dit opzicht wantrouwen wekken. Binnendijk wenscht, blijkens die bladen, in te leiden tot de poëzie, Gielen tot het verstaan van poëzie. Dit is meer dan een terminologisch verschil. Het verstáán van poëzie - daargelaten dat deze omschrijving sterk door hoofdacte-cursussen beïnfluenceerd lijkt - is een burgerlijk begrip en inleiden tot zulk een verstaan is derhalve een burgerlijke werkzaamheid. Inleiden tot de poëzie (dus rechtstreeks doordringen in het hart van het gedicht zèlf) is een artistieke, wil men: aesthetische bezigheid.

Zoo dreigt al terstond de illusie te sterven, dat de lezer, die zich eerst met vruchtbaar resultaat laten we zeggen: tot Verwey zou hebben laten inleiden, zich met hetzelfde genoegen via Binnendijk op de gedichten van Boutens zou kunnen storten. En omgekeerd. Mogelijk is alléén, dat wie het met Gielen houdt, Binnendijk verfoeit en dat wie in Binnendijk een gerenommeerd adres ziet, Gielen de clandizie opzegt.

Ik voor mij, om maar terstond partij te kiezen, stem (zij het onder zekere reserve) voor Binnendijk. In beginsel is het van betrekkelijk weinig gewicht hoe de beide auteurs hun taak hebben opgevat. Men kan het echter ook iets wijder stellen en dan Dr. Gielen beschouwen als de repre-

[p. 33]

sentant van een zeer gebruikelijk misverstand en Binnendijk als de vertegenwoordiger van het soort kunstenaars, dat lichtelijk aan overschatting laboreert van de beteekenis hunner werken.

‘Verwey’, zegt Dr. Gielen, ‘eischt een tijdelijke verandering van wil en richting van denken, opdat men zal kunnen ingaan in zijn geestelijke wereld, die in wezen... oud is’ (blz. 7).

Laat men de, een gansche verborgenheid suggereerende stippeltjes weg: wat blijft er dan over? Een verkeerd gekozen uitgangspunt, dat (en zulks behoort onze talentvolle minister wel bijzonder te verdrieten!) Verwey groot onrecht aandoet. Het is n.l. niet zoo, dat Verwey verandering (ook het eenigszins komische ‘tijdelijke’ vergeet ik maar) van wil en richting van denken zou eischen, òpdat enz.; het is integendeel aldus: dat de kracht van Verwey's dichterschap onze wil en ons denken verandert en ons daarom en daardoor ingang verleent in de wereld van zijn geest.

Dr. Gielen wenscht dat wij Verwey's poëzie zullen verstáán en dan ligt het voor de hand, dat hij het van bijzonder gewicht acht, dat wij tot Verwey's geesteswereld zullen ingaan; hij echter, die Verwey nog steeds in de eerste plaats als dichter wil zien, trekt zich vooralsnog van ‘verstaan’ en van een ‘geesteswereld’ niets aan, blijft derhalve ook gansch immuun voor een (gelukkig niet van Verwey, maar van Gielen) afkomstige eisch tot verandering van wil en denken en wacht af of de lezing van Verwey's gedichten hem de overrompelende kracht van zijn dichterschap zal openbaren, waardoor hij - desnoods nolens volens - zich verplaatst zal gevoelen in een wereld, die niet de zijne is en die hij nochtans als de zijne moet herkennen.

Ondanks alle verzekeringen van het tegendeel zijn voor Gielen de gedichten van Verwey slechts aanleiding om over diens wijsgeerige habitus te spreken. Hij zegt daarover zeer leerzame dingen, zonder twijfel, maar het gehéél van zijn betoog lijdt schipbreuk, wijl het gedicht, d.w.z. de woordgeworden droom, niet uitgangspunt, doch op zijn gunstigst halteplaats is geweest. Het ware te wenschen, dat eindelijk de poëzie werd erkend als levend op en door zichzelf en niet meer werd beschouwd als dankbare aanleiding voor wijsgeerige of religieuze overpeinzingen.

Is dit alles een verwijt tot den schrijver dezer inleiding, een consequente doortrekking van de

[p. 34]

eenmaal aangevangen lijn kan aan Dr. Gielen niet worden ontzegd: dat - haast tot vervelens toe - wordt betoogd, dat Verwey's oeuvre als een eenheid, tenminste sedert de bundel Aarde, moet worden gezien, ligt logisch in het verlengde van zijn in de aanvangspaginae opgezette betoog. Ik voor mij zou die eenheid niet willen ontkennen, maar had graag wat meer gelezen, dat de gedichten ook afzonderlijk, dus los van wat daarvoor en daarna is geschreven, althans gepubliceerd, als poëzie aanvaardbaar zijn.

De met blijkbare instemming geciteerde meening van Vestdijk, dat poëzie niet anders zijn zou dan ‘geisoleerd proza’ behoort eveneens logisch tot Gielens stramien, evenals de, van een zorgvuldige telling getuigende opsomming van aantallen sonnetten, kwatrijnen, octaven, septijnen en verschillende rijmschema's. Alles heel belangwekkend, maar nèt niet overtuigend, wijl blijvende aan de buitenkant van het gedicht.

Dr. Gielen schrijft, te oordeelen naar het opschrift van het tweede hoofdstuk zijner brochure, 32 bladzijden lang over het wijsgeerig dichterschap. Ik ben van meening dat hij meer gehandeld heeft over een dichterlijke wijsbegeerte. Daar zou niets op tegen zijn, indien hij zich niet tot taak had gesteld om ons den dichter Verwey naderbij te brengen.

*

Op bladzijde 9 geeft Binnendijk als zijn doel aan, den lezer ‘in te leiden tot het probleem van het dichterschap in zijn betrekking tot den aard van de poëzie als taalvorm, en tevens en vooral tot de dichtkunst van Boutens en de typisch boventijdelijke strekking zijner poëzie’.

Bij het ontwaren van zulk een doelomschrijving is men geneigd eens extra goed te gaan zitten en na de herlezing ervan zich gerust te wagen aan wat volgt. Men lette eens op de vertrouwenwekkende volgorde: het probleem van het dichterschap - poëzie als taalvorm - de dichtkunst van Boutens en... de boventijdelijke strekking zijner poëzie.

Dit getuigt allerminst van een voorbij zien aan de op zich zelf staande waarde der dichtkunst en het getuigt evenmin van een in zich zelf opgesloten aestheticisme. Van de schoonheid uit zal de plaats van het dichterschap worden bepaald. Het is moeilijk hiertegen iets in te brengen.

Wie zoo voortreffelijk zijn punt van uitgang kiest, lost als

[p. 35]

het ware spelenderwijs het probleem op van het ‘ethische’ tegenover het ‘aesthetische’; probleem, waarover de God-geloovigen en de ongodisten in gelijke mate zich het hoofd breken. ‘Zich bezig te houden met schoonheidsproblemen, poëtische beginselen, vraagstukken betreffende de betrekking tusschen levensbeschouwing en vormgeving, beteekent, juist in dezen tijd van vernietiging en afbraak, een ethische houding: het feit, dat men zich wijdt aan dat wat pretendeert den tijd, waaruit het is ontstaan, tegelijk te boven te gaan... wijst op een bewuste levenshouding’.

Mij dunkt, deze zaken zijn helder. Geheel onbegrijpelijk is het dan ook, dat Binnendijk de volgende stap, die ieder zou verwachten, willens en wetens niet zet. Even schijnt hij daartoe bereid, wanneer hij enkele bladzijden verder de ervaring van het verschil tusschen het vergankelijke en het onsterfelijke geenszins het prerogatief van den schoonheidsminnaar of van den kunstenaar wenscht te noemen, doch het ‘zonder twijfel’ qualificeert als van religieuzen aard. Wat ligt nu meer voor de hand, dan dat Binnendijk na de autonomie van het dichterschap te hebben erkend - erkenning die immers de autonomie van andere openbaringen van menschelijk leven insluit - via de ‘ethos’ de verbinding tusschen al die openbaringen tot stand brengt en haar gezamenlijke afhankelijkheid betoogt van het religieuze, dat is - concreet gezegd - van het ingeschapen Godsbegrip en Godsgevoel. De belijdende protestant en katholiek zullen dat graag nader willen preciseeren en daar is niets op tegen (eerder: alles vóór), maar de algemeene, alle creatuur omvattende formule schijnt wel de even gegevene.

Had Binnendijk die afhankelijkheid aangenomen, dan was hij erin geslaagd zijn betoog tot die hoogere eenheid te leiden, waarin alles wat schijnbaar tegengesteld is, zich harmonisch voegt in het ééne beeld van de schepping, gewild of ongewild toegewijd aan den Schepper.

Maar integendeel: Binnendijk poogt aan te toonen, dat niet met het godsdienstig dogma (alleen met dat laatste woord typeert zich het misverstand al) en niet met de mystieke ervaring het gebied van de poëzie wordt betreden. Men kan daarop antwoorden, dat zóó het probleem ook niet behoort te worden gesteld, doch van meer belang is, dat hij er op volgen laat, dat de

[p. 36]

scheppingsdaad (van den kunstenaar n.l.) ‘volstrekt’ niet is van een religieus-mystiek karakter, doch - en houdt u nu vast! - samenhangt met het primitief stadium der menschelijke cultuur, waarin óók de eenheid der schoonheidservaring (toen nog niet te scheiden van de religieuze ervaring) zich differentieert in tweeërlei aspect: dat van het ontzag voor en dat van de bezwering van de daemonen. Ik beken, dat ik van deze ‘tour de force’ niets begrijp, te minder nu zij zoo heelemaal niet uit wat Binnendijk aanvankelijk heeft betoogd, voortvloeit en veel meer de strekking heeft om zijn betoog ruwweg af te kappen.

De schoonheidservaring - dat zal dus de conclusie moeten zijn - is van heidensche oorsprong. Ik voor mij kan deze buiteling des geestes alleen eenigszins aannemelijk maken wanneer ik haar zie als een poging om de kunstenaar tòch nog - ook na erkenning van dàt en, och ja, ook van dàt - een zéér mysterieuze figuur te doen zijn, apart en bòven de anderen. De bewoordingen, waarin nader op dat ontzag en die bezwering van daemonen wordt ingegaan, versterken mij in deze overtuiging: het is n.l. min of meer een geheimtaal, duister en, omdat het duister is, durf ik niet te zeggen, hoe graag ik dat ook zou willen: verward.

Intusschen: het primitieve stadium van de menschelijke cultuur verhindert Binnendijk niet om - tòch met inachtneming van zijn oorspronkelijk punt van uitgang - de gids te worden, die wij ons zouden wenschen. Men leze de veelszins voortreffelijke opmerkingen, die hij op bladzijde 15 maakt over de wijze en de middelen, waarmee het den modernen dichter gelukt de taal terug te leiden uit den staat van verstarring naar die van... magische betoovering en huivering wekkende bezweringskracht.

Ziet men van die dreigende laatste woorden af, dan loopt het met de daemonen ook nog al los en krijgen tal van poëtische verschijningsvormen, op het oog ondoordringbaar, een nooit vermoede luciditeit.

Het boek van Dr. Gielen is in zuiver, schoon wat conventioneel Nederlandsch geschreven. Beeldend, d.w.z. reikend tot het peil van hem, over wien hij handelt, wordt het helaas vrijwel nergens.

Binnendijks taal sproeit vonken; over het algemeen is reeds die táál meeslepend. Ook daarin openbaart zich het verschil tusschen de beide auteurs.

Barend de Goede