Ad Interim. Jaargang 4

[p. 6]

Graham Greene, gecamoufleerd moralist

Van de jongere Engelse romanschrijvers is Graham Greene zeker een der talentvolste. Nog niet een der belangrijkste, - hij is een van die auteurs, waarvan men zeker meent te weten dat hij betere boeken kan schrijven dan hij over het algemeen tot nu deed. Heeft hij nog te kampen met de gevaarlijke overblijfselen van zijn journalistieke carrière? De journalistiek is voor een prozaïst in zekere zin een belangrijke leerschool doch anderzijds heeft ze onmiskenbare gevaren: een al te grote vlotheid, een lichtvaardig hanteren van bepaalde effecten die het makkelijk doèn. Vooral voor een talent als dat van Greene moet dit laatste zeer verleidelijk en daarom dubbel gevaarlijk zijn: zijn neiging gaat immers toch al in de richting van een schril clairobscur, een voortdurend opdrijven van contrasten, en wanneer een dergelijke voorliefde een herhaalde, door journalistieke vlotheid geleide toepassing vindt, verliest ze veel van haar overtuigingskracht en heeft ze juist verzwakking van het verhaal ten gevolge.

Maar niettegenstaande deze bezwaren heeft Greene toch reeds een boeiend oeuvre op zijn naam staan: haast tien romans, waarvan ‘The man within’, ‘Brighton Rock’, en ‘The Power and the Glory’ het belangrijkst zijn. Deze romans hebben ongeveer alle de zelfde atmosfeer: die van de psychologisch vlijmscherp uitgewerkte en beklemmend suggestief gemotiveerde thriller. Men begint te lezen, herkent dadelijk de ongemeen lenige en tekenende stijl doch denkt aanvankelijk toch nauwelijks méér te vinden dan een zeer goed detectiveverhaal, - langzamerhand bemerkt men echter dat het Greene allerminst te doen is om de oplossing van een ingenieuze, criminalistische puzzle of om de vele trucs, die een misdadiger moet bedenken om uit de handen van zijn achtervolgers te blijven, of om de ontraadseling van een spionnagegeheim. Bij hem zijn deze kunstgrepen in geen enkel opzicht doel, doch middel, de verhouding politiemisdadiger is als het ware een aan de ‘moderne’ levensbeschouwing aangepaste transpositie van de verhouding tussen de mens en het eeuwige, - tussen de mens en God. En in de vele wisselende spanningen, die binnen deze verhouding bestaan, in de ontvluchtingspogingen van de dief, of de spion, ziet hij de pogingen, die de mens onderneemt om zich

[p. 7]

tegenover het eeuwige listig te verschansen in de tijd. Dit brengt zijn ongemeen vindingrijke intrigues onmiddellijk op een geheel ander, een hoger niveau; het verleent de psychologische uitbeelding van zijn karakters een veel tragischer spanning, die men ‘existentieel’ zou kunnen noemen wanneer de betekenis van dit woord door Sartre en zijn volgelingen niet zo gruwelijk en ordinair was vervalst.

Dat Greene's romans daardoor ook een duidelijke morele strekking hebben, ligt voor de hand. Maar toch legt hij er dat nergens boven op en vervalt hij nooit in het prekerige gemoraliseer, waartoe een schrijver van minder gehalte àl te gaarne zijn toevlucht nemen zou. Intussen heeft dit laatste ook weer het moeilijke gevolg, dat velen hem misverstaan, vooral onder zijn geloofsgenoten. Hij is katholiek, en nietkatholieken zullen dit nauwelijks merken, hoezeer zijn problematiek zelfs bij uitsluiting katholiek kan worden genoemd. Hij zoekt zijn stof ook bij voorkeur in gebieden, waar niets hem aan zijn Kerk herinneren kan: zijn nieuwste, hoewel zeker niet zijn beste boek, ‘The ministry of fear’ vertoont in dit opzicht een zelfs zó handige camouflage, dat men licht op een dwaalspoor kan worden gebracht. Deze hallucinaire spionnagegeschiedenis in oorlogstijd vertoont, oppervlakkig beschouwd, niets van de vanouds dadelijk herkenbare karaktertrekken van de christelijke moraliteit, integendeel; zij zou - wat haar materiaal betreft - door honderd anderen geschreven kunnen zijn. Wie echter dieper ziet, weet zich hier voor het centrale probleem van àl Greene's boeken geplaatst: de tijd en de eeuwigheid.

Zijn sterkste werk totnogtoe bleef intussen het boek, waarin hij dit probleem het minst camoufleerde en in een vrijwel onvergetelijke priestergestalte meesterlijk samendrong: ‘The Power and the Glory’, in 1940 verschenen, in Amerika gepubliceerd onder de titel ‘The labyrinthine ways’ en onder de oorspronkelijke titel o.a. opgenomen in de bekende Zephyr Books. De hoofdpersoon is een Mexicaans priester, die tengevolge van de anti-katholieke wetten van president Calles zijn taak in het openbaar niet meer verrichten mag. Zijn medepriesters zijn uitgeweken, één van hen is getrouwd en mag daarom blijven, doch hij trekt - voortdurend opgejaagd en achtervolgd door de politie - van dorp tot dorp om onder de in haar hart katholiek gebleven bevolking zijn roeping te vervul-

[p. 8]

len. In zekere zin is dit ongeregelde, moeilijke leven hem echter te zwaar; onmogelijkheid en nalatigheid doen hem meer en meer falen in zijn godsdienstige plichten, hij raakt aan het drinken en vervalt van kwaad tot erger. Maar het is niet zonder meer, dat hij dit verval ondergaat; hij ervaart het als een voortdurend folterende nederlaag, machteloos tegenover de omstandigheid, des te feller martelend omdat hij zich juist in en dóór zijn diepste vernedering de hoogheid van zijn priesterschap het machtigst bewust wordt. Juist in zijn verworpenheid rijst God in al zijn grootheid voor hem op, juist zijn zonde scherpt zijn gevoel voor de onmiddellijke eis der heiligheid. En wanneer hij eindelijk aan de politie is ontsnapt door uit te wijken naar een aangrenzende staat, voelt hij zijn vrijheid als een dubbele last: de tijdelijke straf voor zijn zonde te ontlopen ervaart hij als een verraad te méér. Daarom laat hij zich haast met blijdschap met een doorzichtige list teruglokken naar zijn geboorteland, waar de dood door de kogel hem wacht.

Ook hier treft men dus weer het thema, dat als het centrale in Greene's werk werd geschetst, doch hier vindt men het in zijn minst verhulde, meest directe en dientengevolge aangrijpendste vorm. De gebreken van zijn oeuvre, die ik in het begin van dit artikel even aangaf, zijn ook hier niet geheel afwezig en vooral bij herlezing merkt men ze als hinderlijk op, maar ze zijn hier toch tot een minimum gereduceerd en het is zeker niet ten onrechte, dat de Engelse critiek dit werk eenstemmig heeft gerangschikt onder de beste boeken van de laatste jaren. In deze roman heeft hij haast alle beloften van zijn ongemeen rijke talent ingelost, - ik wacht met spanning op de verdere bevestiging ervan in boeken, die het in ‘The Power and the Glory’ bereikte weten te bestendigen.

Gabriël Smit