Ad Interim. Jaargang 4

[p. 49]

[Ad interim, 1947, nummer 2]

De actualiteit van Multatuli

De Multatuli-herdenking, naar aanleiding van Dekker's 60-sten sterfdag op 19 Februari 1947, heeft bij sommigen - misschien wel bij velen - de vraag doen rijzen, in hoeverre deze herdenking gerechtvaardigd is. In ieder geval mag men het aannemelijk achten, dat de belangstelling ‘van ons volk’ in ruimer mate zal uitgaan naar de herdenkingsfeesten, ter eere van Pieter Cornelisz Hooft, welke eveneens dit jaar zullen worden gehouden. En dit is te begrijpen. Want Hooft was ongetwijfeld een zeer verdienstelijk dichter en prozaschrijver, doch - en hier komt het nu juist op aan zijn actualiteit kan voor de rest gevoegelijk tot nul worden teruggebracht. Met andere woorden: hij staat niemand meer in den weg. Als dichter, prozateur, tooneelschrijver en historicus heeft men hem, sedert lang, behoorlijk en afdoende geclassificeerd; en wat er van den mensch Hooft achter deze vierdeelige façade schuil ging, vermag geen sterke sympathieën of antipathieën meer op te wekken. Zelfs Ter Braak, dien men toch moeielijk onder de ‘neutrale’ critici kan rekenen, heeft zich in zijn ‘Mephistophelisch’ met een verwonderlijke objectiviteit over den ‘hoofschen’ Hooft uitgelaten.

Maar hoe geheel anders wordt dit alles, zoodra er sprake is van de nagedachtenis van Multatuli, die zijn durende actualiteit toch werkelijk niet te danken heeft aan het feit, dat hij ‘pas zestig jaren dood is’. Indien dit het criterium ware, dan zouden wij b.v. in 1946 een Hasebroek-herdenking beleefd moeten hebben. Doch de actualiteit van Dekker's geschriften laat zich niet bij jaren of tientallen jaren berekenen: zij zal blijven voortduren, zoolang Multatuli's denkbeelden niet verwezenlijkt zijn. En dan nog zal zijn levensgeschiedenis met belangstelling worden nagegaan, zoodra het induvidualisme zich weer tegenover een bepaalden collectiviteitswaan uitdrukkelijk schrap moet zetten.

[p. 50]

Wie overigens meent, dat de strijd rond Multatuli langzamerhand geluwd is, vergist zich niet weinig. Het heeft er tenminste veel van weg, dat de voorspellingen van sommige herdenkers, bij Multatuli's 100sten geboortedag in 1920, niet bewaarheid zullen worden. Zoo constateerde b.v. de socialist J. Saks, in het maandschrift ‘Groot Nederland’ van October 1919: ‘Hij is uit den tijd en begon langzamerhand in 't vergeetboek te geraken; nu wij ons gaan herinneren, dat weldra een eeuw geleden Eduard Douwes Dekker geboren werd, wordt het ons duidelijker dan ooit hoe ver het sterfjaar van Multatuli reeds achter ons ligt.’ Maar in 1937 moest de heer Saks bekennen, dat ‘sommige teekenen erop schijnen te wijzen, dat Dekkers populariteit weer wassende is.’ De pater-jezuiet H. Padberg wist het echter nog beter en beweerde in 1920:’... heeft het eeuwfeest van Multatuli's geboorte zijn vereering nog in leven gevonden, het eeuwfeest van zijn dood... zal niet meer gevierd worden.’ In godsnaam dan! Doch zeker is het, dat de meeste Nederlanders nooit van den heer Padberg hebben gehoord en mocht hij al overleden zijn, dan zal ook niemand zijn naam meer noemen, of het moest zijn in verband met Multatuli, wiens nagedachtenis - de herdenking van 1937 diene tot bewijs - nog altijd stof voor boeken, brochures en uitvoerige krantenartikelen levert.

Het is intusschen met de Multatuli-waardeering hier te lande zonderling gesteld. Vroeger - d.w.z. na het verschijnen van den ‘Max Havelaar’ in 1860 - werd, van een bepaalde zijde, elke gezagsvermindering in Indië bij voorkeur aan den ‘noodlottigen’ invloed van dat boek toegeschreven. Nu - dat beteekent zoo ongeveer: na Linggadjati - kan men Multatuli soms aantreffen onder de koloniale grootheden, in het illustre gezelschap van menschen als J.P. Coen en Van Heutsz. Maar men meene toch vooral niet, dat zij, die zulke combinaties uitdenken, ook voor het

[p. 51]

overige tot de Multatuli-bewonderaars gerekend willen worden. Een ieder begrijpt immers, wat feitelijk de ‘hoogere’ bedoeling van dit gegoochel met Multatuli's naam is. Niettemin wordt hierdoor weer eens duidelijk de veelzijdigheid van Dekker's genie bewezen. Doch diezelfde veelzijdigheid komt het genie meestal duur te staan. Men zou dit, - wanneer er plaatsruimte genoeg voor was, - met een overzicht van de Multatuli-literatuur kunnen aantoonen. Hier moet met enkele aanteekeningen worden volstaan.

Toen Dekker - vier jaar na het drama van Lebak - met den ‘Max Havelaar’ optrad, beleefde hij in enkele maanden een zoodanige beroemdheid, dat een ‘volledig eerherstel’ hem nog slechts een quaestie van weken toescheen. Dat hierbij echter een groote dosis ‘dichterlijk kleursel’ in het spel kwam, zou spoedig blijken. Willem III, aan wien het boek opgedragen werd, kon nu eenmaal aan de door Multatuli gewraakte toestanden in Insulinde niets veranderen. De Volksvertegenwoordiging... men weet wat Dekker daarover gezegd heeft. De liberalen gingen de conservatieven te lijf met een ‘Gij, Droogstoppel-’ en de conservatieven antwoordden: ‘Droogstoppel, Gij!’ De ‘natie’ was in hoofdzaak verdeeld in twee partijen, waarvan de eene Multatuli toejuichte als ‘mooi schrijver’, terwijl de andere hem onmiddellijk in zijn particuliere leven aantastte. De weinigen, die overbleven, waren politiek volslagen machteloos en dus niet in staat om Dekker met hulp van eenige beteekenis van dienst te zijn. En na het verschijnen van Multatuli's andere geschriften werd het er in feite niet beter op. Hij was - en men heeft het hem van verschillende zijden onder oogen gebracht - de man, die geen of te weinig rekening hield met de spelregels. Te veel ivoren torens werden door hem omvergehaald, te veel heilige huisjes met verbluffende zekerheid afgebroken. Dit heeft men hem nooit vergeven en de haat tegen Multatuli, den ‘beeldenbreker’ leeft ook nu nog onverminderd voort.

[p. 52]

Met weemoed denkt men terug aan die door Dekker verguisde en vergruizelde beelden, als aan even zoovele - nimmer onberekenbare - schutspatronen van wat veilig en rustig, uitgebalanceerd en ‘fatsoenlijk’ was.

Dat Multatuli's werk, althans voor een groot gedeelte, nog volkomen leesbaar is, wordt alleen - en met moeite - door zijn felste tegenstanders betwijfeld. Maar dan volgt onmiddellijk de vraag, of die leesbaarheid uitsluitend op stylistische gronden verklaard moet worden. Het antwoord dient ontkennend te luiden. Want ook een Huet heeft maar weinig van zijn leesbaarheid ingeboet, terwijl toch niemand er bevreesd voor hoeft te zijn, dat men zich met een prijzend oordeel over dezen auteur de woede van anderen, die hem niet kunnen waardeeren, op den hals haalt. Zeker! het is Multatuli geweest, die den latijnschen periodebouw in het Nederlandsch geheel overboord wierp en de geacheveerde spreektaal in onze literatuur invoerde. Nieuwe woorden werden door hem gesmeed, archaïsmen uitgeroeid. Duizenden brieven heeft hij de wereld ingezonden en - nadat een gedeelte ervan gepubliceerd was geworden - daarmede een posthume bijdrage geleverd tot een verhooging van het - voordien weinig bemoedigende - peil van onze epistolaire literatuur. De leesbaarheid van Multatuli's geschriften bestaat evenwel in hoofdzaak daarin, dat deze lectuur als het ware steeds weer een lijfelijke ontmoeting met den auteur beteekent. Zoo voelde Pascal zich teleurgesteld, wanneer hij achter het boek van een schrijver alleen maar een literator en geen mensch ontdekte. Welnu, wie Multatuli met aandacht gelezen heeft, zal zich in dit opzicht niet te beklagen hebben. Want wat men dan ook verder over Multatuli moge denken, een letterkundige tout court, d.w.z. een wezen, dat zich aan ‘woordkunst’ te buiten gaat, is hij nooit geweest. Dat hij daarbij meermalen naar een ander uiterste overstag ging,

[p. 53]

dat hij, om een voorbeeld te noemen, zijn ‘linge sale’ te dikwijls buiten de deur behandelde, men kan het hem, après tout, bezwaarlijk als een gebrek aan eerlijkheid verwijten.

Het is heusch niet zoo moeilijk, aan de hand van tallooze voorbeelden, de beteekenis van Multatuli voor onzen tijd allerduidelijkst in het licht te stellen. Doch de voornaamste oorzaak van zijn durende actualiteit moet gezocht worden in zijn onverzettelijk individualisme, hetgeen bij een figuur van zijn formaat beteekent: een tot elken prijs en onder alle omstandigheden hooghouden van de menschelijke waardigheid. En daarom wordt Multatuli door hen, die er zich in dezen tijd, meer dan ooit, ernstig rekenschap van geven, dat de menschelijke waardigheid niet met ijdele woorden verdedigd kan worden, als een onzer grootste moralisten beschouwd.

Henri A. Ett