Ad Interim. Jaargang 3

[p. 167]

Diagnose van een voliere

Op een avond stelde ik A. Roland Holst een dier plompverloren vragen, welke men wel eens pleegt te stellen onder de borrel bij de stilstand van een gesprek; ik vroeg hem, zonder enige inleiding, wat hij dacht over de jongste dichters. Ik veronderstelde daarbij, dat hij het maandblad Criterium, waarin deze nieuwste poëten hun spreekbuis hadden gevonden, genoegzaam kende. Hij antwoordde met een van die antwoorden, welke meer waard zijn dan een geheel essay. Criterium, zei hij, doet mij denken aan een volière. Men hoort een levendig geluid, dat van alle kanten in het oor dringt. Het klinkt niet oncharmant, alleen: men kan maar niet uitmaken welke toon bij welke zanger thuis hoort. Het kwetteren en kwinkeleren is zo eensluidend, dat men onmogelijk achterhalen kan van wie het gehoorde geluid is en het zou onopgemerkt blijven als het lied van de een in en weer uit het keelgat van de ander schoot. Zo ongeveer naar de zin, maar korter en kernachtiger geformuleerd, luidde het antwoord en daarmee was ook het onderwerp uitgeput en nipten wij weer aan het glas.

Mij echter, een der hunnen zijnde, bekruipt steeds weer de lust naar een diagnose, die niet alleen constateert, maar ook verklaart. Zo nu. Laten wij beginnen met een distinctie te maken tussen de talentlozen en de niet geheel met talent onbegaafden, en ons dan verder bepalen bij de laatsten. Want de eersten mengden zich, in wezen kleurloos, maar in feite de kleur aannemend van hun naaste omgeving gemakkelijk in ieder tijdschrift, in iedere beweging en zelfs in iedere willekeurige groepering als kaf onder het koren; men kan hen verwachten overal waar poëzie opduikt, doch zij leveren geen wezenlijke bijdrage, noch tot de litteratuur, noch tot het probleem dat wij ons willen stellen. Hen geschrapt hebbende houden wij nog ruimschoots een volière vol met niet geheel talentlozen over. Beluistert men deze vederloze zangers van nabij, dan wordt één zaak overduidelijk: hun gezang zit niet in

[p. 168]

het hart, het zit in de snavel. Van de allerjongste dichters kan men zeggen, dat zij beter weten hoe zij schrijven, dan wat zij schrijven. Een inhoud hebben zij niet. En zoeken zij bij gebrek aan inhoud een probleem, dan zoeken zij een materie uit, die zo weinig discutabel is, dat zij, waar zij haar als probleem stellen, iets lachwekkends provoceren. Zo stellen zij b.v. als probleem, - niet als vanzelfsprekende gegevenheid - de eenvoudigste erotische ervaring, het dichterschap zelf, hun onvermogen e.a. Zij brengen, kortom, zichzelf doorlopend in discussie. Op de stroom van hun versregels voeren zij de resten van hun onverteerbare ‘ik’ af. En laten wij ons niet verblinden door hen die verzen schrijven waarvan niet iedere regel het resultaat is van een onverteerbaar Ego, want bij nader toezien bemerken wij alras dat het weinigje talent dier makers zich uitleeft in een nieuw soort Narcissisme: het teert zich op aan de precieusiteit van hun versificatie. Hun verzen zijn niets dan uitgezochte metaphoren, zonder een kern waarrond zij zich zinvol kunnen maken. Het zijn spiegelzalen, waarbinnen zich niets bevindt, zodat zij slechts tot in het oneindige leegten weerkaatsen. Heel hun kleine vermogen vijzelt zich op, bij gebrek aan een inhoud, tot een vers-athropie, die bestaat in een steeds groter verbijzondering van de uitdrukkingswijze, van het hoe van het vers, met veronachtzaming van alle wat. Zij zijn als vogels die voortdurend hun snavels zitten te scherpen aan de tralies van hun kooi. Ook dit is in poeticus zichzèlf in de discussie brengen; zichzelf - in de vorm van zijn talent.

Wij lieten herhaaldelijk het woord talent vallen, sprekende van een weinigje talent, waar wij het hadden over onze jongste poëten. Maar dit ‘weinigje talent’ is niet de schuldige van de bedroevende situatie. Al had men slechts een vingerhoed talent, daarmee is meer uit te richten, indien het te beschikken heeft over een inhoud, dan met een scheepslading talent, die zich aan zichzelf vergaapt. Talent is, waar geen inhoud is, niets. Het is een gans foutieve voorstelling dat het talent den

[p. 169]

dichter maakt. De dichter wordt gemaakt door de mens, die dichter is en die zich van alle andere mensen onderscheidt, niet door zanglust of dergelijke bijkomstigheden, maar door de totale inzet van zijn nieuwsgierigheid naar het existentieele. Hij is de beamer van al wat existeert - door zijn liefde, door zijn vreugde, door zijn haat, door zijn verachting, ja door zijn onverschilligheid. Zijn taak is het om het existerende tot in zijn laatste atoom te verwerken en te doorstaan en zich zijn wezenheid tot bezit te maken, zij dit existerende nu de sneeuw op een alp of de smart om de dood van een geliefd wezen. Hij moet het cogito uit het cogito ergo sum van Descartes kunnen schrappen en er alles voor in de plaats weten te zetten. Amo, video rosam, mijnentwege fumo. Dit ergo sum maakt het dichterschap, het talent daarentegen is slechts een sine qua non. Als men sneeuw ziet, moet men bestaan bij de genade van die sneeuw en als men een vrouw bemint moet men bestaan bij de genade van die liefde, ander zijn de ziener en de minnaar geen dichter en is, wat hij ziet en wat hij bemint geen poëzie. De dichter moet zijn. Daar waar hij dichter is, moet hij doorlopend intensief en voelbaar zijn. En waar Hölderlin zegt:

Ich bin nichts mehr, Ich lebe nicht mehr gerne,

heeft hij nog nooit zo reëel geëxisteerd, als een die zich weliswaar het warme zijn voelt ontgaan, doch die in die toestand tenvolle is.

Dit reine ergo sum nu ontbreekt aan de moderne poëzie. Zij is nergens overtuigend, omdat haar makers niet overtuigd leven. Ja, als men het hun vraagt, zeggen zij te leven voor de poëzie, maar dat is geen leven. Leven moet men om het leven. Eerst als aan deze voorwaarde à priori voldaan is, wordt het leven van een dichter identiek met leven voor de poëzie, wijl zijn wijze van leven samenvalt met poëtisch ervaren. Maar de moderne poëzie getuigt van papieren bestaan, papieren gevoel, en wat nog erger is, dichterlijk leven en dichterlijk gevoel,

[p. 170]

geïsoleerd en terzijde van het bloeiende leven ontstaan als een gezwel. Zeker, daarmee kunnen de verzen een graad van fictieve schoonheid bereiken, een glans, die van binnenuit in het vers zelf te ontwikkelen is, een boeiende metaphoor, een brillante phrase zonder achtergrond, een spiegelzaal zonder inhoud. Maar de roep van het reine leven vindt geen plaats in zulke lege orgelkasten. Het hart is zoek en daarom, al wetten de valse philomelen haar snavels bij dag en bij nacht op de stangen van de kooi, - al hun ijver doet hen niet ontkomen aan de doem van de volière.

Bertus Aafjes

Terband, Januari '45