Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 20

[Willem V]

WILLEM V, erfstadhouder der vereenigde Nederlanden, zoon van Willem IV en van Anna, prinses van Engeland, werd den 8sten Maart 1748 geboren. Toen hij drie jaren oud was, ontviel hem zijn vader en schier acht jaren later verloor hij zijne moeder en kwam nu, als elfjarige knaap, onder de voogdij van Lodewijk Ernst, hertog van Brunswijk-Wolfenbuttel, den vriend zijns vaders.

Gebrek aan zelfvertrouwen en kwade raad deed hem in 1766, hetzelfde jaar, waarin hij met zeldzame vreugde en pracht in zijne hooge waardigheden werd ingehuldigd, een akte van consulentschap aan den hertog afgeven, waarin hij dezen tot zijnen blijvenden en bestendigen raadsman, buiten verantwoordelijkheid, aanstelde. In het volgend jaar huwde de prins met Frederica Sophia Wilhelmina, prinses van Pruissen, nicht van den grooten Frederik III. Het was toen vrede en metderdaad een goede tijd; althans de handel bloeide, en zoowel de kolonien als het moederland namen dagelijks in welvaart toe; wetenschappen en fraaie letteren vonden tevens gelukkige beoefenaars, er ontstond meer lust en hooger verheffing des geestes, terwijl de stadhouder en zijn huis als op

de handen des volks gedragen werden. Van meer nabij beschouwd heerschte er echter groote gebreken en genoot de natie geenzins al die voordeelen, waarop zij onder zoo vele gunstige omstandigheden had mogen rekenen. Van die vele gebreken vermelden wij alleen, dat de plaatselijke besturen langzamerhand in familie-regeeringen ontaard waren, en bij uitsluiting van andere, dikwijls min geschikter burgers, doorgaans herkozen werden.

Sedert lang, ook te midden van den diepen vrede, had de prins de staten aangezocht om de verwaarloosde zee- en landmagt in beteren toestand te brengen, doch, zoo lang het gevaar niet dreigde, was men zorgeloos. Toen er nu onverwachts een oorlog in Amerika over de onafhankelijkheid der Engelsche kolonien, de rust van den staat bedreigde, wilde sommigen alleen de zee-, niet de landmagt vergroot hebben, terwijl de prins op beider vermeerdering aandrong. Hoe het zij, zwaar moest men voor dit verzuim boeten, toen de Engelschen, daar vooral de Amsterdamsche kooplieden, in spijt van tractaten, de Amerikanen, waarmede zij zoo ingenomen waren, dat zij ze als bondgenooten beschouwden en van krijgsbehoeften voorzagen, in 't begin van 1780 aan onzen staat den oorlog verklaarden. Die oorlog was te voorzien geweest, en de stadhouder had lang gewaarschuwd en er was niets gereed. De slapheid waarmede de oorlog, behalve in den gedenkwaardigen zeeslag bij Doggersbank (5 Aug. 1781) gevoerd werd, de jammerlijke rol die daarbij ons gemeenebest speelde en de ongereedheid, waarin het zich bevond om eenige oorlogschepen naar Brest te zenden, ter hulpe van Frankrijk, dat ons in dien oorlog de belangrijkste diensten had bewezen, verwekte veel opspraak. In 1783 werd wel de vrede gesloten, maar ofschoon er geen vijand meer te duchten werd, was het land door twee partijen, de stadhoudersgezinde en de anti-stadhouderlijke of Franschgezinde, die zich patriotten noemden, verscheurd. Tot de laatste behoorden vooral aanzienlijke staatslieden die zich vleiden dat de beperking en vernedering der stadhouderlijke waardigheid op hunne eigen verheffing, immers op meerdere invloed van plaatselijke en gewestelijke overheden zou neerkomen. Zij vormden in de staat meer en meer een magt, door het oprichten van vrijcorpsen, en de verwijdering van den hertog van Brunswijk, die den prins-stadhouder als raadsman ter zijde stond, en behalve eene partij ten hove, alle patriotten tegen zich had. Toen zij door de verwijdering van den hertog eene eerste overwinning behaald hadden, deden de onvergenoegden een stap verder en verklaarden zich meer openlijk tegen alle familie-regering, waardoor hunne aristocratische voorstanders eindelijk de oogen openden en zich langzamerhand terugtrokken. De partijwoede klom van dag tot dag en er was wel geen plaats die zijne patriotten en prins-

gezinden niet had. Bevreesd dat de stadhouder geweld tegen geweld zou gebruiken, schorsten de staten van Holland hem in een gedeelte zijner bedieningen en ontnamen hem het bevel over de bezetting van 's Gravenhage. De prins meende nu zijne residentie te moeten verlaten en begaf zich naar het Loo in afwachting van hetgeen eerlang door de staten-generaal over den maatregel der Hollandsche staten, mogt worden besloten. Ondanks de steeds toenemende ontwikkeling van den opstand, bleef het hoogst waarschijnlijk dat de staten-generaal tot schikking en verzoening zou genegen zijn, en in die verwachting begaf zich de prinses uit Gelderland naar 's Gravenhage, doch werd op de grenzen van Holland door een der vrijkorpsen in haar plan verhinderd, eenige oogenblikken aangehouden en teruggezonden (28 Junij 1787). De koning van Pruissen liet nu zijne krijgsbenden aanrukken om zijne zuster satisfactie te geven, en eerlang volgde de omwenteling van 1787, die de moeder was van de volgende groote gebeurtenissen. De stadhouder werd in al zijne waardigheden hersteld, die hem in 1788 door het drievoudig verbond van den staat met Engeland en Pruissen werden gewaarborgd.

Een treurige zamenloop van omstandigheden veroorzaakte nieuwe en zware rampen. In 1793 verklaarde de Fransche republiek den oorlog aan den stadhouder, en na vele wisselkampen van voor- en tegenspoed werden in 1794 de voormuren van den staat, eerst België, toen Sluis in Vlaanderen, 's Hertogenbosch, Maastricht, Nijmegen, Grave en de Bommelerwaard met geweld ingenomen, terwijl een sterke vorst de Franschen den weg naar het hart van den staat baande, en de prins, om niet in handen zijner vijanden te vallen, genoodzaakt was zich naar Engeland te begeven. De vrede van Amiens benam den prins de hoop van terugkeering in het vaderland, daar alle mogendheden de stadhouderlooze republiek onder bescherming van Frankrijk erkenden. Daarvoor echter en voor de verbeurdverklaarde domeinen van het huis van Oranje, zou de prins eene schadevergoeding in geld van den nieuwen staat ontvangen, die hem nogthans door tegenwerking van Napoleon, nimmer ten deel viel. De landen in Duitschland, de abdyen van Fulda, Corvey en Weingarten, hem tot schadeloosstelling toegekend, stond de prins aan zijn zoon, later koning Willem I, af. Hij hield zich doorgaans op in zijne Duitsche staten, op Oranjestein, en begaf zich later naar Brunswijk, waar hij in Grasmaand 1806 overleed. Verschillend is zijn karakter beoordeeld. Zij, die hem het beste gekend hebben, ontkennen niet dat zijn opvoeding door den hertog van Brunswijk verwaarloosd is. Van Kampen vergelijkt hem met Lodewijk XVI, met wien hij wantrouwen op zich zelven en zijne vermogens gemeen had. Hij had een ongemeen

juist oordeel en vooral een verbazend geheugen, en legde zich reeds op zijn 13de jaar zoo ijverig op de wetenschappen toe, alsof de pleitzaal of leerstoel eens zijne bestemming moest worden, dit had hij ook met Lodewijk gemeen. Beiden waren begaafd met verstand en kennis, maar te zwak om met een vaste hand het roer van den staat te besturen, daar zij niet op zich zelven, maar op hunne staatsdienaren of echtgenooten vertrouwden. Beiden waren uitstekend door echte godsdienstigheid en liefde tot het volk, waarover zij gesteld waren, dan de goelijke innemendheid des stadhouders was innemender dan de welgemeende, maar stroeve manieren des konings.

Zie Geschied. v. Willem V, Prins van Oranje, Rott. 1802-3, 2 dn.; C.v.d. Aa, Gesch. v.h. leven, karakter en lotgev. v. Willem V, Franek. 1800 3 dn. m. portr.; Leven van Willem V, Duink. 1791; Le Franey van Berkhey, Lijkgedicht van Prins Willem V, Amst. 1806; Jan van der Bol, Lofrede op Willem V, Breda 1818 8^o.; Weitz van Mengel, Eerzuil op Willem V, 1788; G.v. Utrecht, Leerr. over I Sam. 27, 28, gedaan bij den doop, bediend aan den erfprins, 's Hage 1748 4^o.; Pillegift bij den doop v. Willem V in Nederl. Jaarb., 1748, bl. 351; H.O. Feith, Meerderjarigh. van Willem V in Gesch. Bijdr., Gron. II. 148; Installatie van Willem V als Erfstadh., 7-12 Maart 1766, in Letterb., 1849, I. 404; Intrede te Utrecht 2 Junij 1766 in v.d. Monde Tijds., 2e S. 3-21; A. de Vulder, de biddende wensch der opregten enz.; Echte bescheiden van 't gebeurde met mevr. de Princ. v. Oranje; P. Scheltema, de Vorst. familie te Amsterd. in Sept. 1788 in Aemstels Oudh., III. 129; Afscheid van Willem V, in v.d. Monde Tijds., II. 217; Karakter van Willem V in W.E. Perponcher, Spreuken, Overwegingen, Bepalingen, Gronden (Utrecht 1810) bl. 64-67; Anthologie uit de Prozaschriften van W.E. de Perponcher, bl. 86 volgg.; v. Kampen, Vad. Karakterk., II. 2. 650 volgg.; Ned. Jaarb.; Stuart, Vad. Hist.; Bilderdijk, G.d.V., D. XII; J. Schraderi Panegyr. carmen Guil. V, 1766 fol.; A. Weiss, Or. Acad. ad Araus. et Nass. Princip. cet. L.B. fol.; J.J. Reitz, Panegyr. Guil. V, Traj. ad Rhen. 1766 fol.; A.v. Royen, Musae Leydenses Guil. V cet. inauguratum salutantes, L.B. 1766 (met de N. vertal. door Hendr. de Bosch; Bilderdijk, Brief aan J. de Vries in Briefw. gedrukt bij Messchert, D. II. bl. 97, 98; Verv. op Wagenaar; Rogge, Gesch. d. omwentel.; G.J. Pyman, Bijdrag. tot de voorn. gebeurtenissen in de Rep. der Vereenig. Nederl. sedert 1778 tot en met 1807; A.F.F. Jacobi, Verwond. Nederland v.d.J. 1780-1787; Rendorp, Memorien; Mauvillon, Mémoires; Th. Ph. de Pfau, Hist. d. Campagne des Prussiens; F. Bernard, Précis historiq. de la révolut. qui vient de s'opérer cet.; De beroerten in de vereenigde Nederl. van 1300 tot op den tegenw. tijd; Reguleth, Plegtige hist. redev.; Quint Oudaatje, Bijdr. tot de geschied. der Omwentel., Duink. 1792, 2 st.; Voorda en Valckenaer, Rechtsgel. advys in de zaak van den gewezen stadhouder; J.J. Touby, Gedachtenis predikaatsie op zijne Hoogzalige Hoogheid Willem V, uit het Hgd. Rott. 1806; J.F. Petri, Leerr. over Psalm LXII:5, 6, ter gelegenheid v.h. afsterven van Willem V, gedaan in geref. kerk te Brunswijk, uit het Hgd.; De dood van Willem V enz. in samenspraken, geschikt voor het tooneel door Constans, Leid. 1806; De ontmoeting van

Willem V en Pieter Paulus in de Elizesche velden, z. pl. of dr. (1806) Nieuwenhuis; Verwoert; Kobus en de Rivecourt; Muller, Cat. v. portr.; Kist en Royaards, Kerk. Arch. (2de serie), II. 387.