Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 8. Tweede stuk

[Cornelis de Houtman]

HOUTMAN (Cornelis de). Deze beroemde Nederlandsche reiziger en grondlegger van den handel dier republiek, was de zoon van een brouwer te Gouda, en werd aldaar omtrent het midden der 16de eeuw geboren. Toen hij en zijn broeder Frederik zich in 1593 ter verrigting van eigene zaken te Lissabon ophielden, bekroop hen de nieuwsgierigheid tot het doen van onderzoek naar de wijze en het beleid van den O.I. handel, dien de Nederlanders nog alleen bij name kenden, en waarvan de voordeelen meest in handen der Portugezen waren. Hunne verkenningen kwamen hun duur te staan. Op vermoeden gevat, in den kerker geworpen en tot een aanzienlijke geldboete verwezen, vonden zij, daar zij ze niet konden betalen, middel om eenige hunner vrienden te Amsterdam te verzoeken dit losgeld te voldoen, een algemeen berigt hunner gedane ontdekkingeu er bijvoegende. Spoedig zonden deze hun de toereikende som, en keerden zij zelven (1594) in het vaderland terug, waar zij terstond aan hunne verzamelde vrienden hunne verkregen kundigheden mededeelden, met dat gevolg, dat zij weldra 4 schepen uitrustten, die, onder Nederlandsche vlag, de eerste reis naar O. Indië aannamen. Zij liepen den 1 April 1595 uit Texel, keerden in Augustus 1597 weer terug, zijnde genoodzaakt geweest op de reis een schip te verbranden. Cornelis de Houtman was het opperhoofd van dezen togt, die zich langs de kaap de Goede Hoop uitstrekte tot door Straat Sunda en vervolgens ten zuiden van het eiland Java heen. Ofschoon deze reis weinig oogenblikkelijk voordeel aan de reeders opbragt, werd zij echter dadelijk door eene menigte andere gevolgd, die deze landen onnoemelijke voordeelen aanbragten en den grondslag leidden der zoo magtige Nederlandsche Oost-Indische Compagnie. Het verhaal dezer reis is in 1617 bij Michiel Colyn te Amsterdam uitgegeven. Het bevat eenige afbeeldingen der

inwoners, dieren enz. der bereisde landen als ook eenige kaarten en plans van havens, en is door den hoogleeraar Moll, in zijn straks te noemen verhandeling beoordeeld. Dit reisjournaal is later opgenomen in de groote verzameling van O. en W.I. Voyagien, Amst. 1610, 4^o., in haren herdruk aldaar 1640, onder den titel van Begin en voortgang der O.I. Compagnie, vervolgens is het in een eenigzins nieuwer gewaad gestoken en veel verkort in het eerste deel der Nederl. Reizen (Amst. en Harl. 1784, bl. 117-334), laatstelijk opgenomen in het III D. der Ontdekkingsreizen door Bennet en van Wijk Rz. in druk bezorgd. Het is onbekend of C. Houtman er de schrijver van is.

In 1598 ondernamen de beide broeders met 2 schepen, voor rekening van een Zeeuwsch koopman Balthazar Moucheron een tweeden togt, die ook niet gelukkig uitviel. De koning van Achin deed, door het ophitsen der Portugezen, C. de Houtman met verscheidene Nederlanders ombrengen en hield er anderen, onder welke Frederik Houtman (1598) gevangen.

Zeer ongunstig is het oordeel van Valentijn over Houtman. Hij werd, volgens hem, beschuldigd van den schipper Jan Molenaar op de kust van Java door vergif te hebben omgebragt, in de boeijen gesloten, voor den scheepsraad te regt gesteld en vrijgesproken, zonder dat echter het kwaad vermoeden bij het scheepsvolk geheel werd weggenomen.

Zie Levens der Nederl. Mannen en Vrouwen, uit het oude reisjournaal geput; Mr. Bodel Nijenhuis, Leven en Letterk. verdiensten van Frederik Houtman in Nieuwe Werken van de Maatsch. der Ned. Letterk. D. III. St. II. 1834, bl. 305; G. Moll, Verhand. over eenige vroegere zeetogten der Nederl., bl. 40-43; Wagenaar, Vad. Hist., D. IX. bl. 136, 144; van Haren, Aant. op de Geuzen, IXde Zang, bl. 168; Valentijn, O. en N. Oost-Ind., D. I. St. I. bl. 172. 173, 174, D. II. St. II. bl. 29; van Meteren, Ned. Hist., B. XXIV, bl. 58; Luzac, Holl. Rijkd., D. I. bl. 247; Baudartius, Mem. B. XIV. bl. 86; Fruin, Tien jaren uit den Tachtigjarigen Oorlog, bl. 255, 256; de Opkomst van het Nederl. gezag in O. Indie van Jhr. J.K.J. de Jonge, D. I. bl. 91-95; Kok, Hoogstraten, Nieuwenhuis, Kobus en de Rivecourt, Jöcher.