Het oude Nederlandsche lied. Eerste vervolg: Souterliedekens
(1922)–Willem van Zuylen van Nyevelt–
Auteursrecht onbekend
[pagina V]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
TO MY SON ANDON MINCOFF
Och lichdy hier begraven
Di mi te troosten plach,
Wat hebdy mi ghelaten?
So menighen droevendagh.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina IX]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Inleiding.Den 12den Juni 1540 zagen te Antwerpen de Souterliedekens ghemaect ter eeren Gods, een berijmde vertaling der Psalmen het licht, waarvan Willem van Zuylen van Nyevelt, heer van Berg-Ambacht, Ammers en Darthuizen, voor den auteur wordt gehouden. Op het eerste gezicht schijnt dit feit meer tot het gebied der theologie dan tot dat der folklore te behooren, maar ondanks de vele uitgaven die het boek beleefde, heeft het toch nooit den steun der kerkelijke autoriteiten in die mate verkregen dat het in de kerk gebruikt werd. Uit een letterkundig oogpunt is van Zuylens naarstig en nauwgezet werk dor en dood. En toch is het verschijnen van dit boek een mijlpaal in de geschiedenis der Nederlanden en de Nederlanders bezitten daarin een schat, dien elk land hun mag benijden en waarvan ik in de geschiedenis van geen ander land een tweede voorbeeld ken. Van Zuylen van Nyevelt, wien het alleen te doen was om godsdienst, moraal en letterkundige prestatie en allerminst om de ‘sotte vleesschelijcke liedekens’ van zijn tijd, heeft, onbewust weldoener van zijn volk, meer gedaan dan hij wist en door zijn ijver en nauwgezetheid een ongeëvenaard gedenkteeken voor de populaire Nederlandsche muziek en poëzie opgericht. In zijn ‘Prologhe’ klaagt hij dat ‘men daghelijcx siet ende hoort, (God betert!) dat den eerweerdighen naem Gods in lichtvaerdighe ydel liedekens so dicmaels biden menschen ontheylicht ende misbruyct wort, soe zijn deze souterliedekens met groten arbeyt ende neersticheyt vergadert om dit quaet te verhoeden (so vele alst moghelijk zijn sal) ende die jonge juecht een oorsake te gheven, om in die plaetse van sotte vleesschelijcke liedekens wat goets te moghen singhen daer God door gheert ende si door gesticht mogen worden.’ Hij spreekt de hoop uit ‘dat de jonghe lieden (die doch tot singhen veel gheneycht zijn) haer ghenoechte ut eenen gheesteliken sanck sceppen mogen’ en waarschuwt zijn lezers ten laatste ‘dat ghi u vleesch met ondeuchdelike sanghen sout verwecken daer ghi den duvel mede behaecht.’ De goede man had wel eenige reden voor zijn uitvallen. De zeden van zijn tijd waren openhartig tot het ruwe toe en dat werd in het volkslied niet goed gemaakt door veel tact en terughouding. Gelukkig zijn slechts weinig van de wijzen, die hij gebruikte, van dit bedenkelijke soort, en van deze weinigen is de tekst veelal niet bewaard gebleven. Met het praktische oogmerk zijn moreele pillen te vergulden zet hij elk zijner psalmen op de wijze van een welbekend volkslied. Dat hadden anderen vóór hem | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina X]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
gedaan en vele deden het sinds dien. Het XV eeuwsche handschrift, uitgegeven door W. Bäumker in het Vierteljahrschrift für Musikwissenschaft 1888, het Deuoot ende profitelijckGa naar voetnoot1) boecxken, de Hugenoten-liederen van omstreeks 1532Ga naar voetnoot2), de ‘Gude and Godlie Ballatis’ van SchotlandGa naar voetnoot3), zijn slechts enkele van de vele welbekende voorbeelden. Maar niemand vóór hem en weinigen na hem gaven zoo nauwkeurig, zoo consequent het geheel der wereldsche wijzen en haar volle titels, al waren die frivool of aanstootelijk. Of wel van Zuylen van Nyevelt had een even fijn aangelegd artistiek als moreel geweten (en dan onderscheidt dit hem van zijn medestanders op stichtelijk gebied) of wel, deze zorg voor de muziek is te danken aan de medewerking van den welbekenden musicus met den koddigen naam, Clemens non Papa, die stellig in 1551-1557 de driestemmige zetting der Souterliedekens bewerkte. Maar aangezien dit acht jaren na van Zuylen's dood gebeurde en van een anderen drukker (Tielman Susato en niet Cock) uitging, is het waarschijnlijker dat dit een geheel andere onderneming was. Laten wij dus van Zuylen van Nyevelt de eer van de daad blijven geven. Hij was niet minder nauwkeurig ten opzichte van den muzikalen tekst dan van den godsdienstigen. In beiden komt wel eens een foutje voor, maar de muziek is zeker niet stiefmoederlijk behandeld. Zijn zwakke punt is zorgeloosheid in het aangeven van den aanhef der oorspronkelijke liederen, dat bij het opsporen daarvan menige moeilijkheid en twijfel veroorzaakt heeft en in sommige gevallen misschien de aanleiding geweest is tot het aannemen van een verkeerden tekst. Treffende voorbeelden van dezen aard zijn: Ps. XXII ‘Een boelder moet sich miden veel’, hetgeen moest zijn ‘Ayn bueler moyss sich lyden vyll’, Ps. LXXVII ‘Die wissel drijft en is gheen narre’ voor ‘Der wechsel dregt ist kein gutt art’ en Ps. CXV ‘Vrou Venus ghij sijt so schoonen wijf’ voor ‘Heer Daniel ghij sijt so schoonen man’. De onstichtelijke woorden waren voor hem van geen beteekenis doch voor de wijs zelve was hij zeer gevoelig. Hoeveel waarde hij aan deze wijzen hechtte, bewijst het feit dat zijn eenig register niet de beginregels van zijn gedichten noch die der latijnsche psalmen (die hij altijd citeert) aangeeft, maar die der wereldsche liederen, het ‘Register der wijsen verclarende op welcke psalmen die elck bysonder ghemaect zyn’ Uit een zorgvuldige vergelijking der muzikale varianten van alle bestaande uitgaven, zooals wij die in onzen tekst geven, zal blijken dat de meeste daarvan haar ontstaan te danken hebben aan de drukkers der latere uitgaven, die aan lezingen, welke in hun streek gebruikelijk waren, de voorkeur gaven en aldus lokale varianten er inbrachten. Iedere verzamelaar van volksliederen weet hoe zijn portefeuille dik wordt door de varianten van eenzelfde lied in verschillende dorpen, en deze varianten der Souterliedekens geven aan de melodieën iets van de altijd wisselende bewegelijkheid van den levenden volkszang. Het is interessant na te gaan, welke liederen de meeste varianten vertoonen. Natuurlijk zijn hot over 't algemeen juist | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina XI]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
die, welke ook werkelijk het meest populair zijn: ‘Die Vrou van Luxemburg’ (no. 12) ‘In Oostenrijk daer staet een stadt’ (no. 47) e. dgl. Sommigen daarentegen hebben er in 't geheel geen, zooals ‘die Mey staet nu in sinen tijt’ (no. 143); deze zullen nog te nieuw geweest zijn om het tot varianten te brengen of niet genoeg algemeen bekend, zoodat de drukkers niet voldoende er mede vertrouwd waren. Door deze varianten krijgen de Souterliodekens in 't algemeen en speciaal deze uitgave een bizondere waarde, die tot nu toe over het hoofd is gezien, afgezien van een enkele terloopsche opmerking van Van der Straeten, die blijkbaar zelf van plan was een uitgave te bezorgen: ‘Le tout (i.e. de Souterliedekens) fera plus tard l'objet d'une étude spéciale où l'on essayera de reconstruire les airs dans toute leur intégrité avec les variantes principales, qu'elles offriront, soit pour la musique, soit pour les paroles primitives et originales. Le travail est rude mais il n'est pas impraticable’. De waarheid van deze laatste opmerking hoop ik bewezen te hebben. Wat de verschillende uitgaven aangaat maakt het afdoende werk van Dr. Scheurleer over dit onderwerp het voor mij onnoodig daarover in het bizonder te spreken. Zijn ‘De Souterliedekens: Bijdrage tot de geschiedenis der oudste Nederlandsche psalmberijming, Leiden 1898’ bevat hierover de meest nauwkeurige opgavenGa naar voetnoot1). Ik geef daaruit het volgend overzicht.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina XII]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Dit zijn de eenige uitgaven, welke op de muziek van de wijzen betrekking hebben. Twee werden uitgegeven met driestemmige muziek, gecomponeerd door Clemens non Papa, resp. door Gherardus Mes:
De volgende uitgaven zijn zonder muziek:
De onderstaande uitgaven worden nog vermeld:
Dit buitengewoon aantal uitgaven getuigt van de groote populariteit van dit boek, die het aan de muziek en gedeeltelijk ook wel aan zijn handig zakformaat te danken heeft.Ga naar voetnoot3) Florimont Rémond, die in 1656 schreefGa naar voetnoot4), zegt van de Souterliedekens: | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina XIII]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
‘Sy waren inderdaat vermakelyk ende licht om te leeren en bequam om op de violen en andere instrumenten te spelen’. Klaarblijkelijk was het meer de muziek dan de stichtelijke tekst, die opgang maakte; de suiker ging er in en de pil nam men er bij in. Zelfs de Katholieken maakten er gebruik vanGa naar voetnoot1). Maar de kerk heeft de psalmvertaling van Datheen, naar het Fransch van Clement Marot met de fransche wijzen aangenomen en de Souterliedekens verworpen, gedeeltelijk misschien juist om dezelfde reden, die ze populair had gemaakt. Want Lucas d'Heere zegt in de voorrede van zijn vertaling der psalmen naar Marot, dat de psalmen reeds lang in het Nederlandsch vertaald waren, maar dat het beter was het werk nog eens op nieuw te doen ‘omdat eenighe van d'oude Psalmen ghemaect zijn op lichtvaerdighe voysen, danssen en andere wulpsheden’. Het doet prettig aan te denken, dat de Souterliedekens evenzeer pleizier als stichting brachten en de mooie oude wijzen en dansen hielpen verspreiden. Velerlei invloeden kantten zich toen tegen de volksmuziek en volkslitteratuur. De staat werkte tegen: Karel V vaardigde in 1550 een edict uit, dat verklaarde ‘dat sy niet en zullen prenten noch doen prenten eenighe boucken, referynen, balladen, liedekens, episteln, prognosticatien etc. ten sy dat de zelve eerst ghevisiteert waren’Ga naar voetnoot2). Die eenvoudige censuur was waarlijk nog niet zoo erg, maar Philips II ging in 1556 verder en verbood het drukken van ‘balades, refrains, chansons, epitres’. De Universiteiten mengden zich in de zaak, de faculteit van Leuven plaatste op zijn index van verboden boeken zelfs het Antwerpsch Liedboek, dat onze hoofdbron is, ja ook zuiver geestelijke zangboeken zooals ‘Dit is een zuverliek bouxken int welcke staen veel schoonder leyssenen in latyn ende duitsch ende veele schoonder gheestelicke liedekens’. De Roomsche geestelijkheid was even onvriendelijk. De lijst van boeken, door den bisschop van Antwerpen verboden, bevat de beste volksboeken der Middeleeuwen ‘Marieken van Nymwegen, den Ridder met den Swane, Floris ende Blancefleur, Melusine, De verduldighe Helena, Pontus ende Sidonie’. Overheden en machten voerden oorlog tegen de volkskunst. Die zou zij nog aangekund hebben. Wat is er niet door geestelijkheid en autoriteiten in Duitschland gedaan om de Spinnstuben und Vorsetzabende tegen te gaan. En toch zijn zij nog in vollen bloei of waren dat ten minste nog voor twintig jaren, toen ik ze op zoo menigen prettigen avond in de Palz meemaakte en ik kan getuigen hoe zelden daar iets gezegd, laat staan, gedaan werd, dat ook den meest gevoelige had kunnen kwetsen. Maar een veel sterker sloopende macht werkte in het volk zelf. Het Calvinisme daalde neer als een nachtvorst en met den bloesem van den Nederlandschen volkszang was het gedaan. Zeker zijn nachtvorsten goed voor den grond en vernietigen allerlei ongedierten, maar ze maken de tuinen naakt en kaal, en deze in 't bijzonder hield zoo lang aan dat menig leven bezweek. Sedert 1581 volgt het eene synodale besluit op het andere, verbiedende het spelen van wufte en wereldsche wijzen op de klokkespelen en orgels (later trachtten zij zelfs de orgels af te schaffen) veroordeelende ‘bruyloftsliedekens, danssen, oneerlicke liedekens’ en alle soorten | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina XIV]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
volksvermaken ‘vastenavontspelen, meibiezen, sweertdansen, papegoischieten, avonspeelen, meiboomhalen, tonnesteecken, danstscholen, sangereyen, lieder aen de reyn singen labbaien, quansellier, spinnungen, splijtingen, swingelingen,’ een lijst om van te watertanden. Hoe kan een volkszang bloeien zonder deze gezellige bijeenkomsten? Een verder bewijs voor de populariteit der Souterliedekens is de manier, waarop de schrijvers van andere geestelijke liedboeken zijn wijzen aanhalen. Een blik in de vergelijkende aanmerkingen bij de liederen maakt dat duidelijk. Jan Fruitiers maakte er ruimschoots gebruik van voor zijn Ecclesiasticus in 1565. Dr. Scheurleer toont in de inleiding zijner uitgave van dat werk aan dat 20 melodieën klaarblijkelijk rechtstreeks aan de Souterliedekens zijn ontleend en dat er bij 8 andere een zeer nauwe verwantschap bestaat. Dieryck van Coornhert's liedboek (1575)Ga naar voetnoot1) neemt 17 wijzen uit de Souterliedekens over en 14 van elders. De stemopgaven, gegeven in de ‘Schriftuerlijke LiedekensGa naar voetnoot2), 1562, komen veelal overeen met de onze en zoo ook die van Karel van Mander's Gulden Harpe’, Haarlem 1607 en van ‘Veelderhande Liedekens ghemaect ut den Ouden en Nieuwen Testamente’ z.p. 1569. Soetjen Gerrits van Rotterdam schijnt de stemopgaven in haar ‘Geestelyck Liedtboecxken’, Hoorn 1618, rechtstreeks van laatstgenoemde overgenomen te hebben en slechts indirect van de Souterliedekens. Was het werk van Zuylen van Nyevelt door zijn volledigheid en nauwkeurigheid voor deze schrijveis al van waarde, voor ons is deze waarde nog zeer veel grooter. Nergens anders hebben wij zulk een verzameling van 16de eeuwsche volksmuziek, gekozen met het oog op haar populariteit; immers, de intieme bekoring der muziek moet op haar vleugels de zware last der stichting dragen. Onbewust heeft hij ons een volledig beeld der liederen van zijn tijd gegeven, in tegenstelling met de goedkoope manier der Antwerpsche en Amsterdamsche zangboekuitgevers, die er meer op uit waren het gewenschte aantal bladzijden te vullen, dan uit te kiezen wat karakteristiek was. In bijna al deze zangboeken is de muziek geheel weggelaten, terwijl de zestiende-eeuwsche liedboeken, die muziek bevatten, meestal verzamelingen zijn van het werk van een of meer componisten, geheel gemaakt van het standpunt der compositie, die uitstekend kon wezen, terwijl tekst en melodie erbarmelijk zijn. De vraag naar de volledigheid van dit beeld der toenmalige volksmuziek brengt ons tot datgene wat juist voor ons, heden, zoowel de sterke als de zwakke zijde van de Souterliedekens is en evenzeer van onze uitgave. De muziek is zeer volledig gegeven maar van den tekst slechts de eerste regel. Mijn werk was het nu van Zuylen aan te vullen door de muziek over te nemen en den tekst er bij te vinden, en dit laatste was helaas niet altijd mogelijk. Van de 161 liederen vindt men er 60 terug in het Antwerpsche Liedboek, verschenen bij Jan Roelants in 1544. De verschillende Amsterdamsche liedboeken geven er 7. Tielman Susato's Duytsch Musyckboek 4, en het Deuoot en profitelijck boexken (1539) 12. Dit waren ook de bronnen van Florimond van Duyse, hoewel hij niet van allen de identiteit vastgesteld heeft, toen hij in 1889 uitgaf ‘Oude Nederlandsche Liederen, Melodieën uit | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina XV]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
de Souterliedekens, uitgegeven met inleiding, aanteekeningen en klavierbegeleiding.’ Het boek is thans niet gemakkelijk te vinden, daar er maar 200 exemplaren van in den handel zijn gebracht. Hier zijn 77 Nederlandsche en 6 Fransche wijzen gegeven, ongeveer de helft van het geheele aantal. De eenige bronnen, die hij voor de teksten gebruikte, waren Willems, Uhland, Böhme, het Ambraser Liederbuch, Horae Belgicae, het Weimar Handschrift, dit laatste voor Ps. LXVI Daar spruit een boom, Ps. LIV Die winter is verganghen. Ps. LV Mijn liefken siet mi ovel aen, Ps. XLIX Een vriendelic beelt. De eerste twee zijn afgedrukt in degenormaliseerde spelling, die Hoffmann von Fallersleben bij voorkeur toepaste, maar de twee laatsten zijn tot het onherkenbare toe veranderd. De teksten zijn doorgaans met willekeur behandeld. Negen er van zijn, zooals hij zelf meedeelt, uit het Duitsch in een kunstmatig middel-nederlandsch vertaald, hetgeen te meer te betreuren valt, daar er drie inderdaad in het Ndl. bestaan (Ps. XXV, XLVIII, XCII). Drie zijn op een dergelijke wijze uit het Duitsch samengeflanst; één tekst is bij een melodie aangepast op geen anderen grond, dan omdat Willems het zoo gedaan had, en twee zijn moderne gedichten van Prudens van Duyse en Hoffmann von Fallersleben. Ook de muziek is niet ontzien; zij is getransponeerd, zonder dat de noodzakelijke verandering van signatuur, tijdwaarden en toonwaarden zijn gewijzigd. Bij de maatverdeeling maakt van Duyse doorgaans een overdreven gebruik van maatwisseling en triolen. In zijn later groot werk ‘Het Oude Nederlandsche Lied’ is dat alles aanmerkelijk beter en ik vermeld deze leemten in het werk van een man, aan wien het Nederlandsche volkslied meer dan aan een ander verschuldigd is, niet om zijn verdiensten te verkleinen, maar om aan te toonen, dat er behoefte is aan een uitgave der Souterliedekens, die aan wetenschappelijke eischen voldoet. Van Duyse's belanglooze toewijding van een geheel leven aan de studie van het Nederlandsche volkslied dwingt bewondering af en ik beken dankbaar, dat ik aan zijne werken menige inlichting te danken heb, al moet ik er bijvoegen. dat men goed doet zijne opgaven te controleeren en dat de definitieve codex van het Nederlandsche Volkslied nog niet verschenen is. Toen van Duyse zijn groot werk schreef, had hij voor zich de Duitsche verzamelingen van Böhme. Böhme, hoewel ongeschoold en zonder eenige philologische methode werkend, heeft, door zijn stoeren ijver, zijn land een werkelijken dienst bewezen en van Duyse heeft hem nog overtroffen; maar beiden, Duitschland en NederlandGa naar voetnoot1), missen nog een werk, dat het geheele bereikbare materiaal hunner oude volksliederen bevat, laat staan dat der nieuwere. In Duitschland is de Volkslieder-Commission sedert eenige jaren aan het werk om systematisch het reeds bestaande onoverzienbare materiaal te rangschikken en bovendien het in de verschillende provinciën nog onder het volk levende als nieuwe stof te verzamelen. Misschien zullen eens aan Nederland de oogen open gaan voor de schoonheid zijner nationale liederen voor hun belang voor het volksleven en zal het, door een nationale krachtinspanning, ze ten bate van het land te voorschijn brengen uit hun schuilplaatsen in bibliotheken en archieven, hofjes en boerenhuizen, schuiten en schepen. Uitstekend werk van dezen | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina XVI]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
laatsten aard werd door den heer Jaap Kunst gedaan, maar alle provinciën dienen mede te werken en veel systematische arbeid is noodig. Voor de oude liederen moet een overstelpend materiaal onderzocht en geordend worden. De geschreven bronnen zijn nog geenszins uitgeput. De liedboeken van de 16de tot 18de eeuw (er zijn er honderden) zouden zorgvuldig on systematisch gezift moeten worden. Onder de eindelooze massa van taaie en hoogdravende verzen, pastoraal gezeur, mythologie en platheid vindt men nu en dan teksten van volksliederen, die alle moeite vergoeden. Juist in de allertreurigste onder hen kan men verdwaalde melodieën aantreffen met fascineerende titels als ‘Oosterlingh seyd sy Oosterlingh’Ga naar voetnoot1) en het zal veel tijd kosten de ‘voysen’, die onschatbare gegevens voor de geschiedenis der liederen, in een behoorlijken catalogus vast te leggen. Zulk een nationaal werk eischt voor de uitvoering een nationale commissie. Van Duyse's uitgave der Souterliedekens, kon zich niet als volledig aankondigen en deze kan het helaas ook niet. Heel wat nieuw materiaal is sedert dien aan het licht gekomen. De onvermoeide onderzoekingen van Dr. Robert Priebsch in de Engelsche bibliotheken en de archieven te Brussel en zijn voortreffelijk gedetailleerd verslag omtrent eerstgenoemde in zijn: ‘Deutsche Handschriften in England’ en laatstgenoemde in de Zeitschrift für Deutsche Philologie hebben heel wat nieuw licht verspreid. De rijke verzamelingen van de Kon. Bibl. te 's-Gravenhage stonden tot mijn beschikking en de steeds bereidwillige vriendelijkheid van den heer A.J. de Mare, was mij bij het zoeken menigmaal van onschatbaren dienst. Bij mijn dankbetuiging aan hem wil ik ook de algemeene hulpvaardigheid en voorkomendheid van het personeel der Bibliotheek niet vergeten. Dr. Scheurleer stond mij met zijn bekende vrijgevigheid het gebruik toe van zijn prachtige bibliotheek. Behalve van zijn reeds genoemde bibliographie en facsimile uitgave der Souterliedekens, die mij het werk zeer veel gemakkelijker maakten, heb ik evenals alle anderen, die op dit gebied werken, veel nut gehad van zijn Bibliographie der Nederlandsche Liedboeken en van zijn uitstekende uitgaven van het: ‘Deuoot ende profitelijck boecxken’, en Fruitiers, Ecclesiasticus. Handschriften werden mij uit Amsterdam en Leiden toegezonden, de Belgische waren onbereikbaar door den oorlog. Ik ben Prof. E. Kossmann dank verschuldigd niet alleen voor zijn nauwkeurige vertaling maar ook voor zijn nuttige wenken en herziening van aanhalingen. Van het Weimar Handschrift, geschreven te Zutphen in 1537Ga naar voetnoot2), mocht ik een photographische reproductie ontvangen, die voor alle practische doeleinden het oorspronkelijke vervangen kon. Dit had ik aan de vriendelijkheid van Geheimrat Max Friedländer te Berlijn te danken, die mij door zijn medewerking en zijn raad welwillend ter zijde stond, evenals Prof. G. Kalff en Geheimrat Johannes Bolte. En | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina XVII]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
toen eindelijk mannen van gezag op het gebied van het Nederlandsche lied als laatstgenoemden mij verzekerden. dat ook zij over de ontbrekende tekstenGa naar voetnoot1) niets meer konden aanbrengen, meende ik al het mogelijke gedaan te hebben en hield mij aan de waarschuwing van Max Friedländer, die den raad gaf niet te wachten op volkomen volledigheid; die toch wel nooit bereikt zal worden. Het beginsel, dat ik bij de uitgave steeds voor oogen hield, was een nauwkeurige afdruk der bronnen te geven, ofschoon ik mij enkele kleine, wel aangegeven wijzingen heb veroorloofd, om den lezer niet door beuzelingen af te leiden. In den tekst der liederen heb ik - hoewel over het algemeen de spelling onveranderd is weergegeven - de vaak dooreengebruikte teekens voor u en v onderscheiden en den medeklinker steeds als v den klinker als u geschreven. Wat aangaat het gebruik van hoofdletters en kleine letters, zette ik hoofdletters aan het begin der versregels en in eigennamen, of de bron ze had of niet. Voor de muziek vormt de 14de uitgave den grondslag van mijn tekstGa naar voetnoot2). Dit is de eerste uitgave, die met één blok gedrukt werd. Bij andere waren twee blokken gebruikt, een rood voor de muziekbalk, een tweede in zwart voor de noten. Er werden twee afdrukken zoo nauwkeurig mogelijk over elkander gemaakt. Het is begrijpelijk, dat dit niet altijd goed sloot en aanleiding geven moest tot menige fout. In de 14de paste de uitgever Cock, die met zijn tijd meeging, een verbeterde methode toe, en in het heldere kloeke type is geen misverstand mogelijk. Deze tekst is als de normale aangenomen; de varianten van alle andere uitgaven zijn in kleiner druk tusschen den tekst ingevoegd. Elke afwijking van den tekst is in de aanteekeningen aan den voet der bladzijde vermeld. Deze zijn tot een minimum beperkt. Ook wanneer zooals vaak gebeurt, twee lettergrepen op één noot vallen, heb ik dit liever aangeduid bij het woord, dan door de noten te veranderen. Maar voor het gemak van den modernen lezer van muziek heb ik alle tijdwaarden der noten tot de helft herleid en dus de semibreves door minimae, minimae door crochetae voorgesteld. Van Duyse heeft dit ook gedaan en ik geloof niet dat dit een minder juisten indruk geeft. Het is nauwelijks denkbaar dat dansliederen - en verscheidene van deze worden bepaaldelijk zoo genoemd - in een zoo langzaam tempo zouden gezongen zijn dat men ze met semibreves en minimae, gelijk wij die nu opvatten, zou moeten drukken. Men zal kunnen opmerken, dat zelfs bij dit systeem van dubbele snelheid de semifusa een zeldzaamheid is. Voor het gemak van den lezer heb ik maatstrepen ingevoegd, die in het origineel geheel ontbreken. Bij sommige melodieën was het niet gemakkelijk ze in deze banden te dwingen. Waar de teksten gevonden waren gaven deze de accenten en gelukkig staat in het origineel aan het eind van een versregel doorgaans een rust. Aangezien deze rusten volstrekt niet van een en dezelfde lengte hoeven te zijn, vond ik hier de noodzakelijke vrijheid van beweging, die van Duyse verkreeg door het gebruik van | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina XVIII]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
triolen en voortdurende maatwisselingen die in het volkslied der Germaansche volkeren geen van beide gewoon zijn. Ik wensch hier een paar algemeene opmerkingen over van Zuylen van Nyevelt's muzikale orthographie aan toe te voegen. Als tijdswaarden gebruikt hij   komt alleen voor in de combinatie  in Ps. IV, XXXI, XXXIX, XLIII, CXXXVI & CXXXVII. Het is het zelfde als  en zou daarom als  moeten zijn weergegeven. Ongelukkig was mij dit bij het begin van het nazien der proeven niet duidelijk zoodat in drie plaatsen fouten zijn geslopen:
 .
Als sleutel gebruikt hij gewoonlijk de aanwijzing van C, die hij plaatst waar hij wil, maar ook den g-sleutel, geplaatst op de g-lijn (Ps. LVIII, LXXIX, LXXXVII, LXXXVIII) of op de b-lijn (Ps. XVIII, XXIX, XXXII, LXXXV, CIII, CIV, CXXIV, CXXV, CXXXVI), en den f-sleutel meestal op de b-lijn (Ps. LVII, LXXXIX, XC, CXVI, CXVIII Mariatsaert) doch ééns op de g-lijn (Ps.XCI). Veranderingen van sleutel binnen een melodie (Ps. LXXI, LXXXVI, LXXXVII, CXX) komen zoo zelden voor dat ik tot de overtuiging gekomen ben ze als drukfouten te moeten beschouwen; ik heb er daarom geen rekening mee gehouden. Kruisen komen niet voor, slechts mollen. De eenige toonsoort die vooraan de balk wordt opgegeven is F. In enkele gevallen waar klaarblijkelijk ♭ bedoeld is, maar toevallig geen es voorkomt heb ik twee mollen voorgeteekend. Als maat vinden wij (Ps. XXIII, XXXIII, XXIV, LVIII, LIX, LXX, LXXII) en in Conditor alme siderum en Nunc dimittis. Voor drieslagsmaat is 3 gebezigd in Ps. VI en XCIX, 3 staat verkeerd in Ps. II, juist in Ps. CXXX waar de maat inderdaad zoo verandert.
Vijf liederen zijn aangeduid als ‘dansliedeken’: Conde ik die maneschijn bedecken hoe gaern sou ik bi nachte gaen, Ps. CXXVII Die nachtegael die sanck een liedt, Ps. CXXXII Ick quam aldaer ick weet wel waer, Ps CXXXV. Lijnken sou backen, Ps. CXXXIII Hoe soude ick vruecht bedriven. Een, Ps. CXLIX heeft als opschrift ‘na de wijse van Potteren’ vermoedelijk de componist. De aanwijzing ‘Hooch (hoghe) te singen’ staat bij de volgende psalmen IV, XII, XIII, XVIII, XIX, XX, XXI, XXXV, ‘een liet in den hooghen’ CXXV, CXXVI, CXXVII, CXXXII, CXXXIX; ‘op die acht snaren’ VI; ‘voor die erffenisse’ V. Dat is voor ons alles duister. De noot bij Ps. XV ‘is een gulden cleynode’ kan slaan op den Psalm of op de muziek, die inderdaad bijzonder aardig is. ‘Alleluya’ of ‘loeft God’ is dikwijls ingelascht zonder dat er eenige andere bedoeling dan stichting blijkt. Van de muziek komen wij tot de teksten. Er was geen reden de oorspronkelijke volgorde van van Zuylen's berijming te behouden, daar toch de psalmnummers als aanwijzing dienen. Zij zijn naar hun inhoud gerangschikt, waardoor het vinden van een bepaald lied gemakkelijker en de indruk van de geheele verzameling | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina XIX]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
sprekender wordt. Het zal blijken met welk een ruimen smaak van Zuylen zijn zoo representatieven en karakteristieken bundel heeft samengesteld. Als de meest belangwekkende staan de balladen of verhalende liederen voorop, en onder haar komt de eereplaats toe aan de drie meest bekende Nederlandsche balladen ‘Het daghet in den Oosten’, ‘Heer Halewijn’ en ‘Ik stond op hoghen berge’. ‘De tweede groep, no. 4-9, is misschien oorspronkelijk uit Duitschland afkomstig, maar deze zijn typisch Nederlandsch, en als er geen andere Nederlandsche balladen over waren, zouden zij alleen reeds aan het Nederlandsche lied een hooge plaats verzekeren onder de volksliederen van Europa, zoowel om hun tekst als om hun muziek. Wat de laatste betreft, hoe goed drukt de eerste wijs teeder verdriet, de tweede wilden angst uit. Het fraaie Tannhäuser-lied (no. 4) verschijnt hier voor de eerste maal met de er hij behoorende melodie, nadat de door Dr. Priebsch te CheltenhamGa naar voetnoot1) opgedolven lezing het bewijs geleverd heeft, dat twee reeds lang bekende wijzen, die men er echter nooit mee in verband gebracht had, beiden tot die ballade behooren. No. 6-9 zijn voortreffelijke balladen van den gemeenschappelijken germaanschen stam; de melodieën van 7 en 8 zijn uitstekend. No. 10-13 en 24B zijn verhalen van ridders en kasteelen, 12-18 zijn historisch. Met 18, de bekoorlijke geschiedenis van Thijsken van den Schilde, den straatrover, begint er een demokratische wind te waaienGa naar voetnoot2). De 16de eeuw is in vollen gang; de rijke burger van een versterkte stad voelt zich niets minder dan de ridder, zelfs de boer zegt (no. 19) ‘es ist d'eender als d'ander’, de staljongen voelt zich de gelijke van zijn meesters dochter (no. 21), en de dochter van den edelman stelt zooveel belang in een armen lansknecht, dat zij het, om hem te bevrijden, op haar vaders toorn aan laat komen. Geboorte telt weinig en geld even min ‘Een rijc coopman wort wel arm, een arm lantsknecht wort wel rijke’ (74 en 20). Zoo komen wij tot het volk en het luidruchtige geraas der lansknechten in de herberg (23, 25, 26). De balladen eindigen met een groep liederen, half vertellende half in dialoog (28-30), waaronder ‘een gulden cleynode’Ga naar voetnoot3), het lied der meisjes ‘alle drie baervoets’. De tweede afdeeling der liederen is ook half vertellend half dialoog: de Dageliederen. Dit genre, een modevorm in de hoofsche kringen der 13de eeuw zeer populair en algemeen verspreid in de 14de en 15de, verdwijnt geleidelijk in den loop der 16de eeuwGa naar voetnoot4), maar enkele overblijfsels zijn in de volkstraditie tot op den huidigen dag in leven en nog in 1900 mocht ik er een opteekenen uit den mond van een boerenvrouw uit den canton Bern, waarin de hoofsche kasteel-wachter tot een gewonen burgerlijke nachtwachtGa naar voetnoot5) geworden was. Onze zeven Dageliederen op de 161 is een mooi getal, dat aantoont dat zij nog in zwang waren. Van de Dageliederen gaan wij over tot de nauw verwante groep die men in | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina XX]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Zwitserland Kiltlieder zou noemen, serenades en nachtelijke bezoeken (38-46). Ook hier speelt de dialoog een groote rol. Dialogen waren buitengewoon populair in de middeleeuwen, hier hebben wij de nachtegaal in twistgesprek met den minnaar (47), den vader die voor den wijn en den zoon die voor de vrouwen pleit (48), en vier samenspraken van minnenden, een liefdesverklaring (49), en drie twistgesprekken (50-52 een bijzonder groot aantal naar verhouding!). Andere dialogen vonden elders een geschikter plaats: een twistgesprek tusschen een jongeling en zijn leermeester (136), tusschen den Dood en een jongen man (135), tusschen moeder en dochter (29, 30, 105) en tusschen vriendinnen (20, 28). De volgende groep (53-59) gaat over de jaargetijden, natuurlijk vooral de Meimaand en het aardige oude gebruik van den Meiboom, in Engeland een teeken van algemeene feestvreugde van het geheele dorp, in Nederland een stil liefdeblijk, des nachts voor het venster der beminde geplant, dat het meisje kan aannemen (54) of afwijzen (53). En nu komen wij tot de Minneliederen, die gewoon minneliederen zijn zonder meer. Deze zijn moeilijk naar hun inhoud te verdeelen, daar zij uit den aard der zaak meer klank dan inhoud zijn. Globaal gezegd bevatten 60 tot 65 beschrijving en lof der beminde, 66 tot 74 werven met meer of minder succes om haar gunst, 74 bepaald met minder. Daarna volgt een lange rij van klachten en minnesmart (78-98) en van afscheid (99-113), en alle soorten en graden, van af het diepe en eenvoudige gevoel van ‘Ghequetst ben ick van binnen’ (78) en ‘Ik seg adieu’ (89) tot de gekunstelde overdrijvingen der rederijkers (107) en hunne mythologische samenraapsels (97 en 111). Het verraad en de valschheid der geliefde zijn het onderwerp van (114-119), en de sedert den tijd der minnesinger zoo gebruikelijke ‘Nijders en Klappers’ van (121-124). Onder de Geestelijke liederen (125-139) vinden wij de meest uiteenloopende vormen vertegenwoordigd. Statige oude latijnsche hymnen en hare vertalingen (125-128), lofzangen op de Moedermaagd (129-132), mystieke minnezangen van Jezus en de Ziel (133, 138), de mystieke ballade van het Soudaensdochterken (134), twee middeleeuwsche dialogen (135, 136) en twee moralizeerend-stichtelijke liederen (137 en 139). De Satire (140-148) is betrekkelijk zeldzaam zooals steeds onder volksliederen. No. 140B is een prachtig tafereel van het volk in een Vlaamsch bierhuis omstreeks vastenavond zooals Ostade of Jan Steen het hadden kunnen schilderen; vanuit den woeligen achtergrond springen alle standen naar voren en ieder krijgt een veeg uit den pan. De overige schilderijtjes van de verzameling geven op zich zelf staande portretten: de voor geen duivel vervaarde lansknecht in den kerker (140A) die zich zelf troost met de wijsheid ‘Het coemt alleleens over hondert jaar’, de minnaar, die als een hond staat te bibberen bij zijn serenades (141) ‘eyn mertyrer hie uff erden’, de oude man en zijn jong liefje (142) of zijn jonge vrouw (143-145), geen van zijn gebreken wordt ontzien en toch, als hij dood is, was hij nog niet zoo kwaad als de tweede man (143), de belachelijke bruidigom (146) en het vroolijke molenarinnetje (147). Van Cornelis Neve kennen wij jammer genoeg slechts anderhalven regel, maar die beloven een satire (148). | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina XXI]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Bij deze spotliederen zou men ook kunnen voegen 149 ‘Wes sal ic my gheneeren?’ maar dat past nog beter in de volgende categorie van de Drinkliederen, onder welke het, zoowel wat tekst als melodie aangaat, waarlijk een pronkstukje is; de rest is er slechts pover en bloedarm naast, hoewel 151 een aardig loopende wijs heeft. De laatste groep is die van de Fransche Liederen (153-161)Ga naar voetnoot1) No. 153-155 zijn echte volksliederen bekoorlijk in hun verve en hun oprechtheid en door hun allerliefste wijzen. ‘L'amour de moy’ (61) en ‘J'ay mis mon coeur’ (156) zijn kunstliederen, maar van de fijnste geestigheid. Van deze dalen wij af tot de kunstrijke verzuchtingen van 157-160 en de dubbelzinnigheden van 161. De muziek van al deze liederen is eigenlijk meerstemmig en van meer of minder bekende componisten afkomstig. Men zal op kunnen merken dat de melodieën erg zeurig zijn wat begrijpelijk wordt als men bedenkt dat er slechts een stem van de 3 of 5 uit de partituur is gelicht en niet eens altijd de juisteGa naar voetnoot2). Waarschijnlijk kan hetzelfde ook als verontschuldiging gelden voor sommige der Nederlandsche liederen b.v. voor 150. Deze indeeling maakt een algemeen overzicht gemakkelijk, en het kan veilig aan de liederen zelf worden overgelaten verder voor zich zelf te spreken Wat ze voor mij doet uitblinken boven de volksliederen van andere volken is hun buitengewone levendigheid, hun plastiek. Dit is, dunkt mij, een bijzondere eigenaardigheid van de geheele Nederlandsche kunst. België is het eenige land, dat ik bezocht, waar de gedenkteekens in de straten geen ontstemmenden, om niet te zeggen belachelijken indruk maakten. De plastische zin der Belgen vindt in hen een passende uiting. De grootste schilder van Holland schijnt zijn figuren als van het doek uit te boetseeren. Rembrand's slaglichten (b.v. in zijn geharnaste man te Berlijn) springen na voren als knoppen en hoe diep zijn zijn schaduwen. Ook hun volkslied werkt in hoogrelief, met de frissche eenvoud en opgewektheid van een Jan Steen, die ons het eene tafereel uit het volksleven na het andere voorzet, gegrepen als instantanées en vereeuwigd in heel hun rijke kleurigheid. Maar dergelijke uitweidingen zijn beter aan prof. Kalff toevertrouwd. Als ik in mijn aanteekeningen slechts zelden zijn ‘Lied in de Middeleeuwen’ en de voortreffelijke hoofdstuken over het volkslied in zijn ‘Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde’ aanhaal, wil dit zeggen, dat ik die als gelezen beschouw door een ieder, die zich met dit onderwerp bezig houdt. Zij zijn de beste commentaar bij elke en ook bij onze verzameling van Nederlandsche volksliederen. |
|
.