Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Clare Lennart

door Marianne Vogel

1. Biografie

Clare Lennart (Clara Helena Klaver) werd op 21 juli 1899 in het Gelderse dorp Hattem geboren. Met haar jongere zus en broer, Eveline en Dick, groeide zij op in een kunstenaarsmilieu.

In 1914 ging Lennart naar de Rijkskweekschool voor meisjes te Apeldoorn. Vanaf 1918 werkte zij als onderwijzeres in De Stapel (Dr.), Olst en Utrecht, de stad waar zij praktisch haar hele verdere leven woonde. Rond 1926 leerde zij daar de getrouwde, katholieke Wim van den Boogaard kennen, die als sergeant-kok in de kazerne werkte. Zij bleven een paar tot hij in 1960 stierf, al gingen zij pas samenwonen toen zij na de dood van zijn vrouw in 1947 trouwden. Vanwege haar verhouding werd Lennart op school ontslagen. Zij leidde tot 1954 een klein pension en vertaalde tevens ruim dertig romans.

Begin jaren dertig begon zij verhalen te schrijven, die onder andere in de Haagsche Post, het Algemeen Dagblad, De Groene Amsterdammer en Groot-Nederland onder haar pseudoniem verschenen. Haar romandebuut was Avontuur (1935). Na de oorlog kreeg Lennart voor Kasteel te huur een eervolle vermelding van de gemeente Amsterdam. In 1949 werd Twee negerpopjes uitgekozen als Boekenweekgeschenk. Het Boekenweekgeschenk van 1955 schreef zij in opdracht. Ook gaf zij lezingen en schreef zij artikelen en columns voor onder meer Elseviers Weekblad, Het Parool en het Utrechts Nieuwsblad. Lennart was bestuurslid van de Tollens-vereniging en de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, en lid van de Vereniging van Letterkundigen en de PEN-club. Na een hartinfarct overleed zij op 30 december 1972.

2. Kritische beschouwing

Publieke belangstelling

Er bestaat wat onduidelijkheid over het romandebuut van Clare Lennart - soms wordt Avontuur genoemd, soms Mallemolen. Beide opvattingen zijn eigenlijk juist, want al werd Avontuur eerder gepubliceerd (1935), Mallemolen werd vóór dit boek geschreven. Omdat het een enigszins harde en directe visie op het leven gaf, vond het pas een uitgever nadat het luchtiger Avontuur verschenen was. Vanaf het moment dat Lennart begon te schrijven, beoefende zij verschillende genres. Zij publiceerde romans, novellen, verhalen en kinder- en jeugdboeken.

Ontwikkeling

Haar romans - vooral Tooverlantaarn, Serenade uit de verte, Stad met Rose Huizen en De ogen van Roosje - beleefden tot het midden van de jaren tachtig veel herdrukken. Na 1965 schreef Lennart geen romans meer, alleen kortere fictionele teksten. Wel begon zij met succes aan een nieuw genre, de familiekroniek (Weleer). Het tweede deel, Weleer II, is door haar zus afgemaakt. Daarnaast heeft Clare Lennart altijd veel columns en artikelen voor dag- en weekbladen geschreven. De verhalende columns uit haar rubriek Van tijd tot tijd in het Utrechts Nieuwsblad zijn gebundeld onder de titels Pluk een roos, Een mus op de vensterbank en Het paard lacht.

Publieke belangstelling
Kritiek

De publieke belangstelling voor Lennart bleef matig tot het moment waarop zij het Boekenweekgeschenk van 1949 geschreven bleek te hebben, dat in die jaren anoniem gepubliceerd werd. Daarna werden haar boeken veel verkocht; het publiek was definitief op haar attent gemaakt. Een oorzaak van de stijgende belangstelling was ook dat Lennart na de oorlog bijzonder produktief was. Zij was inmiddels getrouwd met Wim van den Boogaard, en hij deed veel voor het huishouden en voor het pension dat Lennart dreef. Zij had daardoor meer tijd en rust voor het schrijverschap. Uit die periode dateren dan ook wellicht haar beste romans, alhoewel de meningen hierover uiteenlopen. Clara Eggink zegt bijvoorbeeld, in een terugblik van 1976 in Bzzlletin, dat zij het meest van Lennarts vooroorlogse romans houdt, omdat die geschreven zijn door een ‘kritische heks’, terwijl haar latere werk te verzoenend en te braaf humanistisch zou zijn. Dit geldt in elk geval zeker voor

haar nostalgische columns in het Utrechts Nieuwsblad. De toenmalige naoorlogse kritiek reageerde op Lennarts romans net zo positief als het grote publiek. De schrijfster had ook op haar vroege werk al waarderende reacties gekregen, maar pas nu werden haar publikaties uitvoerig in alle grote dag- en weekbladen besproken. In 1957 bereikte de lof een hoogtepunt bij De ogen van Roosje. Men prees haar nieuwe, nuchtere stijl, de realiteit van haar beschrijvingen en de manier waarop zij het tragische levensbesef van de moderne mens verwerkt had.

Techniek
Stijl

Anderzijds kreeg Lennart ook het nodige commentaar op haar werk. Zoals vaak is opgemerkt, is het componeren van een handeling niet haar sterkste punt, zij is beter in de beschrijving van een toestand of van een terugblikkend overzicht. Daardoor raakt soms de vaart uit haar verhaal, of kan men zich geen goed beeld vormen van wat er op het moment van de verteltijd gebeurt. P.H. Ritter noemde dit in een radiobespreking ooit haar gebrek aan ‘dramatische conceptie’. Ook Lennarts stijl laat te wensen over; zij heeft de neiging wat te week en te zoetig te zijn en te veel ‘mooie’ taal te gebruiken. Bordewijk bijvoorbeeld bekritiseerde haar dweepzucht in Kasteel te huur, al begon hij met te zeggen dat Lennart iemand is die ‘overvloedig bewijs geeft van talent’. Het wat denigrerende woord waarmee haar proza vooral vanaf de jaren zestig wordt samengevat, luidt dan ook ‘romantisch’.

Verwantschap
Thematiek

Lennart was erg gesteld op Nescio en de sprookjes van de Grimms en Andersen. Ook hield zij van de negentiende-eeuwse Duitse romantici, vooral E.T.A. Hoffmann. De katten in de novelle Maanlicht, bijvoorbeeld, zeggen nooit ‘tot ziens’, maar ‘a Murr’ - een verwijzing naar Hoffmanns grote roman Lebensansichten des Katers Murr (1820/1822). En omdat zij het te koel en te analytisch vond, hield Lennart niet van het werk van Vestdijk. Dit geeft al een beetje aan in welke richting haar eigen proza gaat. Een belangrijk thema erin is de verhouding van droom en werkelijkheid. Het wordt in al zijn gecompliceerde nuances onderzocht, en de betekenissen van beide begrippen verschuiven steeds. In verschillende vroege romans, zoals Mallemolen en Huisjes van kaarten, maar ook in de novelle Maanlicht, onderzoekt Lennart de manier waarop de dromen en

verlangens van haar hoofdpersonen in contrast staan met de werkelijkheid. Zo verwoordt Therese Landolf in Huisjes van kaarten aan het eind de visie die het hele boek draagt, als: ‘Niets van wat we dromen kunnen we bereiken. Niets van wat de mensheid de eeuwen door heeft gedroomd, heeft ze werkelijk bereikt. Dat is de tragiek van het leven.’ Een tragiek die in het boek echter nauwelijks droevig of melancholiek wordt opgevat, maar die eenvoudigweg ieders leven bepaalt en als zodanig geaccepteerd moet worden.

Verwantschap
Thematiek

Een zeer sombere versie van dit contrast tussen droom en werkelijkheid vinden we in de roman De blauwe horizon, die blijkbaar geïnspireerd werd door het naturalisme van Frans Coenen, redacteur van Groot-Nederland, en een intieme vriend van Lennart in de jaren dertig.

De apathische hoofdpersoon Constance Marens trekt zich in haar droomwereld terug en pleegt uiteindelijk zelfmoord. In het tweede deel - dat al in 1937 afgesloten was, maar pas na de oorlog samen met het eerste gepubliceerd werd - zakt haar dochter Lili weg in lusteloze dromen en sterft vroeg; het lukt haar evenmin aan het leven deel te nemen.

Een heel ander aspect van de verhouding droom-werkelijkheid is dat Lennart beschrijft hoe je kunt binnenstappen in een andere werkelijkheid, waarin het gedroomde mogelijk en het gewone betoverd is. Droom en werkelijkheid staan hier dus niet in contrast met elkaar, maar vermengen zich. In de vroege roman Tooverlantaarn is Floortje Désire - een wat gekunstelde naam - degene die bij de inwoners van het fatsoenlijke stadje Heerenhaghen, waar ze onderwijzeres wordt, het vermogen wakker roept de werkelijkheid als betoverd te zien. De burgemeester, de gemeentesecretaris, Fenne Sevryn, bij wie ze in huis woont, iedereen verandert door haar. Hoorde roept met haar ‘bedwelmende toover’ het wilde, onconventionele op en transformeert de alledaagse realiteit. Maar zelf doet dat ‘praemenschelijke, sentimentlooze elfwezen’ wat haar eigen gevoelens haar ingeven. Ze heeft niets met gewoonten en verplichtingen te maken. Daarom vertrekt ze na een jaar spontaan weer, en harteloos overrijdt haar trein de burgemeester, die zonder haar niet meer kan leven.

In Tooverlantaarn houdt de betoverde werkelijkheid voor de mensen op, zodra degene die als een soort middelaar optreedt, weer verdwijnt. Maar bijvoorbeeld in de naoorlogse roman Stad met Rose Huizen is dat niet het geval. We vinden hier in de hoofdpersonen Albert Noorman en Isabel Bronkhorst twee uitersten: de leraar Albert is gewend de wereld van zijn verbeelding weg te drukken, niet uit fatsoen, zoals de bewoners van Heerenhaghen, maar omdat ze niet past in de harde werkelijkheid. Omgekeerd leeft Isabel in een afzijdige droomwereld, omdat ze de werkelijkheid niet aandurft. Albert ontmoet haar tijdens een fietsvakantie, en ze beginnen van elkaar te houden. Daardoor verliest Albert zijn al te grote nuchterheid, en lukt het Isabel zich aan het gewone leven over te geven. Aan het eind peinst ze: ‘Als je niet meer afzijdig blijft is het misschien mogelijk verbeelding en werkelijkheid te verzoenen. De verbeelding alleen is te dun. De werkelijkheid alleen is te stug. Misschien...’ De betoverde werkelijkheid is vanaf dat moment voor haar een blijvende, alhoewel onzekere realiteit.

Ontwikkeling / Visie op de wereld
Traditie

Clare Lennart exploreert in haar boeken dus steeds opnieuw de mogelijkheid of onmogelijkheid de werkelijkheid op een andere manier te beleven, en zij komt daarbij tot verschillende conclusies. In de meeste van haar naoorlogse romans is de vereniging van droom en werkelijkheid eerder mogelijk dan in haar vroege werk, hoewel het ook dan om een zeer wankel en waarschijnlijk tijdelijk evenwicht gaat.

Het gaat bij haar al met al niet om een romantische, ‘triviale’ vlucht uit de werkelijkheid, maar om een verlangen naar het onmogelijke, een soort verscheurdheid die men ook bij de negentiende-eeuwse romantici vindt.

Relatie leven/werk

Ook voor Lennart persoonlijk was het thema van de verbinding van droom en werkelijkheid blijkbaar een probleem. In Huisjes van kaarten, dat veel autobiografische momenten bevat, wordt de kindertijd van Therese Landolf en haar zusje als een ‘wonderwereld’ geschilderd. ‘De droom eindigt abrupt. Juist als [...] ze naast hun wereld ook de wereld der anderen als een realiteit beginnen te zien... juist, dan, alsof een lichte twijfel... een geringe koelheid... dit wonderland van de pijper te niet moest doen, zinkt alles weg. In de wereld der mensen kan men

er niet van leven als men bloemen kweekt, omdat ze zo mooi zijn en vergeet ze te verkopen. Misschien heeft hun vader ook een jarenlange groene droom gedroomd. Maar het geld is op. Alles wordt verkocht... hùn huis, hùn tuin. Ze voelen zich als dieren, die uit het nest verdreven zijn [...]. Het eerste bedrijf van hun leven is afgesloten.’ Deze beschrijving geeft ook Lennarts eigen ervaring op tienjarige leeftijd weer. Het is een eerste grote schok geweest, waarbij de wereld van de verbeelding en de realiteit haaks op elkaar bleken te staan. De tweede kwam, toen zij rond haar vijftiende het huis uit moest om in de grote stad (Deventer) voorbereid te worden op de kweekschool. In de kweekschooljaren stierf haar moeder aan tuberculose (1915) en viel haar ouderlijk huis uiteen, een thema dat onder andere in Serenade uit de verte en Stad met Rose Huizen een grote rol speelt. Hiermee was het terrein van haar jeugd definitief onbereikbaar geworden.

Over deze absolute grens tussen kindertijd en volwassenheid en tussen verbeelding en werkelijkheid denkt Lennart kennelijk na in haar werk. Enerzijds onderzoekt zij allerlei aspecten van die problematiek in haar proza, zoals boven beschreven werd. Anderzijds is het schrijven van dit proza voor haar wellicht ook een middel om uit de werkelijkheid te stappen en die grens op te heffen. Maar dat kan vanzelfsprekend hoogstens tijdelijk lukken, zoals Lennart ook in haar boeken beschrijft. Ook allerlei andere zaken kunnen gezien worden in het licht van haar verlangen het verleden en de daarbij horende droomwereld te bereiken. Opvallend is bijvoorbeeld dat de schrijfster zich na de oorlog voor vijf jaar jonger uitgaf. Zij deed dit zó consequent dat in recensies en interviews altijd deze nieuwe leeftijd genoemd wordt, en haar zus - van wie veel kennissen wisten dat zij twee jaar jonger was - gedwongen was haar leeftijd aan te passen. Ook is het tekenend dat veel van Lennarts boeken in de omgeving spelen waarin zij als kind leefde - het platteland van Gelderland (Epe, Hattem, Oldebroek) en Overijssel.

Thematiek
Verwantschap

Er zijn nog verschillende andere belangrijke thema's die als een rode draad door het werk van Lennart lopen. Het eerste is haar nadruk op onconventionaliteit en antiburgerlijkheid. Het

kunstenaarsmilieu waarin zij opgroeide, komt vaak in haar werk terug. Haar moeder was een progressieve vrouw, die vóór het huwelijk de schildersacademie had bezocht en muzikaal begaafd was. Haar vader was kunstschilder. Veel personen in haar boeken zijn bohémiens of mensen die buiten de kleinburgerlijke moraal leven. De onconventionaliteit van Floortje in Tooverlantaarn wordt nog direct gecontrasteerd en vermengd met de brave burgers van Heerenhaghen, die ze het hoofd op hol brengt. In latere romans staan beide werelden eerder stilletjes naast elkaar, zoals in Kasteel te huur, Serenade uit de verte of Stad met Rose Huizen. Er is echter nooit sprake van een cynische houding tegenover conventionele waarden en het burgerlijk fatsoen, zoals bij naoorlogse tijdgenoten als Nel Noordzij en W.F. Hermans.

Thematiek

Een thema dat direct met het vorige verbonden is, is de vrijheid van de vrouw en vrije seksualiteit. In het late werk, onder andere in Twintig ramen aan de straat, is het niet meer zozeer aanwezig. Maar Floortje Désire, Vera Conradin in Kasteel te huur, Isabel Bronkhorst in Stad met Rose Huizen en anderen hebben korte verhoudingen met mannen zonder met hen te willen trouwen of de bestendigheid van een vaste relatie te zoeken. Sowieso leidt in Lennarts oeuvre bijna geen enkele vrouwelijke hoofdpersoon het leven van wat men een ‘gewone huisvrouw’ zou kunnen noemen. Haar kritische kijk op vrouwelijke rolpatronen strekt zich ten dele ook uit tot de verhouding van man en vrouw. Isabel bijvoorbeeld moet een modeldochter voor haar vader zijn, ze heeft nooit dingen op eigen initiatief durven en mogen doen. Als haar vader sterft, beseft ze dat ze niet bedroefd is, maar opgelucht, omdat ze nu aan haar eigen leven zal kunnen beginnen.

Kritiek
Verwantschap
Visie op wereld
Kunstopvatting

Deze moderne aspecten, die sterk contrasteren met de conservatieve opvattingen van de jaren vijftig, vielen echter niet op. De toenmalige critici zagen vooral het contrast met de ‘nihilistische’ literatuur. Bekende literatoren als Hans Warren, C.J.E. Dinaux, C.J. Kelk en Jan Greshoff wezen met opluchting op Lennarts werk als tegenhanger voor de ‘gore motregenatmosfeer’ in veel andere moderne literatuur. En Kees Fens verdedigde De ogen van Roosje tegen jonge lezers, die dit vermoedelijk

‘een laf-romantisch boek’ zouden vinden. Want ‘de moderne roman’ legde de nadruk op ontgoocheling, cynisme, banaliteit - denk aan Anna Blaman, Gerard (van het) Reve, W.F. Hermans -, of was experimenteel, zoals het proza van Simon Vinkenoog, Bert Schierbeek of Nel Noordzij. Maar het proza van Lennart was geen van beide. Bij haar kan de werkelijkheid tragisch zijn, maar nooit hopeloos. Zij gaat uit van de schoonheid en een zin van het leven. Verder behoorde zij in de jaren vijftig tot de zogenaamde ‘vertellers’, die door veel jonge auteurs als ouderwets ervaren werden. Ook in 1966 zegt zij in een interview met José de Ceulaer nog te geloven dat de mensheid altijd door zal gaan met het vertellen van verhalen, en dat zij vertrouwen heeft in het goed vertelde, voor velen invoelbare verhaal. En: ‘Excessen op taalgebied en ook op zedelijk gebied - de roman die ontaardt in een psychiatrische verhandeling of in vuilbekkerij - zullen het volgens mij niet lang uithouden.’

Verwantschap

Tegenover het experiment zet Clare Lennart dus het toegankelijke verhaal, tegenover de banale realiteit haar zoektocht naar de droom, tegenover cynisme en nihilisme een geloof in bepaalde waarden. Zij hoort daarmee bij een positievere ‘tegenstroming’ in de naoorlogse literatuur, waartoe ook auteurs als Hella S. Haasse, Cees Nooteboom, Josepha Mendels en Willy Corsari gerekend kunnen worden. Met Corsari heeft zij overigens ook de idee over de wreedheid van het leven gemeen; ziekte en dood spelen bij beide schrijfsters een grote rol. Ondanks het feit dat Lennart een belangrijk vertegenwoordigster van deze ‘anti-nihilistische’ tegenstroming is, is zij niet in de literatuurgeschiedenis opgenomen.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

57 Kritisch lit lex.
mei 1995