Voor twee centen minder

[p. 5]

Voor twee centen minder.

I.
De borrel.

In het jaer 183... begon de winter zeer vroeg. Reeds op het einde van november waren kreken en vlieten verglaesd, en de rivieren dusdanig met ysschollen overladen, dat de scheepvaert gestremd was.

Het regensaizoen moest niettemin zyne werking hebben, en soms werd het vriezen door sneeuw en dooi, en regenvlagen onderbroken, waerna de vorst weder met nieuwe scherpte zyn overwigt hernam.

Den een-en-twintigsten december had het wederom fel gevrozen. De straten, daegs te voren nog modderig, waren bedekt met eene harde hobbelige korst, en de sneeuw, die aen den dooi had kunnen ontsnappen, lag in vuile verysde vlagen hier en daer opeengehoopt. De daken waren echter wit gebleven, en de huizen schenen somberder en treuriger dan ooit, nu zy met die sneeuwen kruinen bedekt waren.

Lange yskegels hingen aen de geslotene vensters der wooningen,

[p. 6]

en schenen zoovele tranen, door die levenlooze oogen om de somberheid des winters geweend.

De lucht was dof: zy had die lichtgryze tint welke sommige winterdagen zoo akelig maekt. Er blies een indringende noordoosten wind, en deszelfs treurig gesuis maekte van den St-Thomasdag een dier droevige dagen, die de teedere zielen ontmoedigt en de verfynde gemoederen, welke steeds met eene gevoelige snaer aen de toekomst hangen, rampen en onheil doen voorzien.

Geen dichter zou op zulken treurigen dag een enkel vers kunnen maken, en de romanschryver zoekt alsdan te vergeefs naer een aendoenlyk gesprek voor zyn verhael. Ook was er geen enkele kunstenaer op straet, en slechts werklieden, die bibberend en droef naer bezigheid omzagen, dwaelden rond de stad. Hier en daer vond men wel een ouden bedelaer of anderen ongelukkige, die zorgeloos en opgeruimd naer een almoes zocht; maer kwam men by geval een klerk tegen, dan was diens hoofd zóó gebogen, dan liep hy met zulken haest vooruit, dat men zich van de treurigheid van zyn inwendig verzekerd mogt achten.

De oude timmerman, die ginds den hoek omdraeit, schynt nogtans in die algemeene neêrslagtigheid niet te deelen. Zie eens hoe vlytig hy daer heenstapt, hoe moedig hy zyne schaef onder den arm torscht! hy heeft haer half onder zyn schort verborgen. - Hoe blyde vaegt hy den druppel van zyn versteven rooden neus, en hoe helder dwalen zyne bruine oogen de straten rond!

En waerom zou de gryze Hendrik Herman in de algemeene neêrslagtigheid deelen? Zyn gemoed is immers door geene valsch begrepene opvoeding verfynd? Hy heeft nooit aen de verbodene vrucht van wetenschap, van mymering, van dichterlykheid gebeten! zyn hart is nimmer door het lezen van melankolische of humoristische werken voor het rampzalige Spleen vatbaer gemaekt!.. Nimmer gevoelde hy dat treurig ongevoel - indien ik het zoo noemen mag - dat die rampzalige menschen gevoelen, welke in de wonden der maetschappy zien, en dat hen byzonder ontstelt wen de lucht somber is, wen wooningen en velden een akelig voorkomen hebben.

[p. 7]

De gryze Hendrik Herman was vrolyk! en waerom zou hy zyn hart niet hebben laten baden in het reinste genot? - Hy had immers werk! hy bezat datgene wat van zyne kindsche jaren zyn bestaen, zyn voedsel, zyn droom, zyn alles was geweest, hy had werk! en met werk, leven en bestaen!

Voor hy ten arbeid ging, had hy daer nog met zyne gade over gesproken, en beiden hadden God gedankt dat zy nog geld wonnen, terwyl er duizenden en duizenden door den vroegtydigen winter zonder werk en zonder brood waren.... Zy hadden zich echter niet verheugd met egoïstenvreugde, omdat hy buiten anderen werk had; maer alleenlyk om dat hy werk had en daerdoor misschien in staet zou zyn eenige hulp aen ongelukkiger dan hy te verleenen.

Die gedachte maekte den goeden man vrolyk, en hy stapte neuriende voort, toen hy in zynen togt gestuit werd door eenen jongeling, die hem met dezen uitroep staende hield:

- Ha, Rik! myn goede Rik, hoe gaet het?

Herman bezag zynen toespreker.

Deze was een kerel van omtrent de vyf-en-twintig jaren. Zyn voorkomen was woest, zyn blik onbeduidend, zyne gebaren onbeschoft. De slaperigheid zyner oogen, die van overdaed in drank en wulpschheid getuigden, de verwarring van zyn ros haer, dat met ongekemde tressen langs zyn ingevallen slapen hing, en zyne gehavende kleedy bewezen dat hy een dier ongelukkige onverordende werklieden was, welker getal, door het niet regelen des arbeids en den ellendigen staet, waerin de daglooner meer en meer vervalt, dagelyks vergroot.

Herman, na dien jongeling bezien te hebben, zegde droog weg:

- Ik ken u niet, vriendschap!

- Hoe! ge zoudt Piet Vleemsch niet meer kennen? - riep de andere spottend. - Gy lacht zeker, oude, of zyt ge geheel blind geworden? Kom, kom, bezie me eens fyn, Rik.

- Ha, ja! nu herinner ik my - hernam Herman, na den jongen nauwkeuriger aenschouwd te hebben. - Gy zyt de kapoen, die altyd zoo ongebonden achter myne dochter liept en dan nog de

[p. 8]

onbeschaemdheid hadt my te verzoeken of ge met haer mogt verkeeren...... Wacht, wacht, kereltje! als ge my wederom aenspreekt om my zoo iets te vragen, ga dan maer stillekens uwen gang, want ik zal niet pluis antwoorden!

- Neen, neen, Rik, daerom is het niet: die zotternyen heb ik lang vergeten..... Ik wil u maer zeggen dat ik by uwen baes werk.

- Gy! by my werken! Gy?..... By baes De Croon werken, gy? Loop jongen..... Gisteren zegde hy my nog dat er te weinig werk is om al zyne gasten in gang te houden!

- Dat kan niet zyn, Rik; want ik ben van maendag aen het werk, en het is nu zaturdag; De Croon heeft my ook gezegd dat er zeer veel werk is.

- Zooveel te beter, jongen, zooveel te beter! Gy hebt nu toch brood, terwyl er zooveel, och armen, met holle buiken loopen; zie nu maer dat ge oppast..... - Herman wilde met deze woorden zynen weg vervolgen; maer Piet Vleemsch hield hem staen en zeî:

- Maer, Rik, ge moet myn welkom drinken; kom, ik geef een borrel.....

- Een druppel drinken, jongen? ik drink zelden druppels..... Ik dank u dus, en het is alsof ik het genoten had.

- Bah! bah! Rik, het is alle dagen geen buitensluit; drink mede een slok!

- Ik weet wel dat St-Thomasdag maer eens in den almanach staet, maer het wordt te laet, en het is tyd om op onzen post te zyn.

- Toe, toe - hernam de jonge werkman lachend - het zal er zoo nauw niet op aenkomen, kom maer.....

Zy waren intusschen eene kleine kroeg genaderd, en de oude Hendrik, ziende dat hy aen het verzoek van Piet Vleemsch niet kon ontsnappen, was verpligt zyne uitnoodiging aen te nemen en stapte met hem het jeneverhuis binnen.

- Twee maetjes kleeren - riep Piet terwyl hy zich met zyn makker aen een klein tafeltje nederzette. - Hewel - ging hy tegen Herman voort - uwe dochter zal u vandaeg toch wel buitensluiten, hé, Rik?

[p. 9]

- Ik hoop ten minste dat ze dat met haren minnaer en moeder niet nalaten zal: dat is zoo nog al een vrolyk partytje, en we kunnen ons nog verheugen iederen keer dat we de beloofde giften opneuzelen.....

- Zoo, zoo, volgens ik daer hoor, heeft uw Norken een minnaer? - vroeg Vleemsch met eene zekere belangstelling die aen Herman mishaegde.

- Ja - antwoordde hy - en wat een pronten kerel!

- Dan zal het koppeltje morgen wel op het bal zyn in het Wafelhuis?

- Dat kan wel gebeuren: ik heb ze ten minste de gansche week over dat bal hooren spreken.

- Ik zal hen er dan wel vinden.

- Maer ziet dat ge er geenen twist tegen zoekt - zeî Hendrik ernstig; en om dat onderhoud dat hem mishaegde te staken, vroeg hy eensklaps:

- Maer, 't is toch wonder; gisteren zegde de baes nog dat er geen werk was, en hy heeft u maendag laetst aengenomen om te arbeiden?

- Daer is werk genoeg, te veel zelfs, Rik! - riep Piet.

- Dan moet dat in eens gekomen zyn! Ik ben daer zeer voldaen over; want van avond heb ik in mynen post gedaen, en daer er zoo weinig werk was, kon ik wel vreezen ledig te vallen. Myne vrouw stelde my echter gerust, zy zegde dat De Croon de knechten die hem al vier-en-twintig jaer dienen, toch wel bezig zal houden.

- Vier-en-twintig jaer! - riep Piet. - Ge zyt al vier-en-twintig jaer by De Croon? het is eene eeuwigheid!.....

- 't Is lang, niet waer, jongen?.... Ja, ten naesten jaer geef ik mynen Jubile en als ge dan nog by ons werkt, dan zulde op 't feest zyn. Zie! jongen, heden gebeurt het zelden dat men zoolang op eenen winkel blyft; maer dat komt omdat baesschap en knechtschap beide verslecht zyn. In mynen tyd ging het er anders, dan was het eene eer zoolang by één en denzelfden baes te werken..... By baes Klemp heb ik achttien jaren geweest, en ik zou er nog

[p. 10]

zyn, ware de arme man niet gestorven. Hier ben ik nu vier-entwintig jaer. - Ge moet ook trachten ergens zoolang te blyven, en dat kost niet meer moeite dan wat toegevend te zyn, op te passen, weinig jenever te drinken, en vlytig te werken.

- Nog al niet veel, zoo het schynt! - riep Piet - men moet zoo altyd den goede spelen om vier-en-twintig jaer zyne ziel by een en denzelfden baes te kunnen afrossen, welke baes u dan, in uwen ouden dag, als een versleten meubel de deur uitsmyt.

- Bah! bah! dat moetde niet denken..... Maer wy verpraten onzen tyd, jongen, en we moesten al op onzen post zyn.

- Kom, dan gaen we..... Wy zyn dan geene kwade vrienden meer, he, Rik, en de woorden om uwe dochter zyn vergeten? vroeg Piet, hem de hand aenbiedende.

- Kom, kom, dat is lang uit myn hoofd, Piet; hoe zou ik u anders verzoeken op mynen jubile die ten naesten jaer zal plaets hebben, omdat ik alsdan vyf-en-twintig jaer by De Croon gewerkt heb.

Na deze laetste woorden met hoogmoed gezegd te hebben, knikte Hendrik Herman zynen nieuwen makker nog eens vriendelyk toe, en vervolgde blymoedig zynen weg.

Die samenspraek heeft den goedgunstigen lezer reeds bewezen wat rondborstige en vlytige werkman Hendrik was. Hy was ook een regt overblyfsel van vroegere tyden; want te vergeefs zou men onder het hedendaegsch geslacht der werklieden naer eenen man van zynen stempel omzien. De ellende waerin de daglooner thans vervallen is, de verachting, of liever de volstrekte miskenning waeraen hy ten doel staet, de materiële dwang waeronder hy bukt, en die veel meer uitwerksel heeft dan die des geestes, vermits de laetste slechts op verfynde menschen werkt, zyn voorzeker de byzonderste oorzaeken der verbastering van de noodigste klas der maetschappy¹.

1 Door velen zal dit gezegde als eene dwaling aenzien worden. Immers hoort men in alle boeken en gazetten ten voordeele der werkende klas pleiten. Zelfs las ik ergens dat er in geene eeuw zooveel voor den ambachtsman gedaen is, als in de onze. - Alwie met het innerlyk leven van den werkman bekend is, zal zich door die schoonschynende redenen niet laten begoochelen, en hetgeen voor die ongelukkigen gedaen wordt naer waerde weten te schatten. Overigens is het niet in een enkel verhael dat wy de waerbeid van ons gezegde kunnen bewyzen; maer wy hopen dat wy het allengskens in eene reeks van schetsen, die wy voornemens zyn te vervaerdigen, klaer voor de oogen des lezers zullen brengen.

[p. 11]

Herman was in een tyd geboren, dat de goede trouw en de vriendschap nog heerschten, dat er nog een maetschappelyke band was, welke de standen aen elkander hechtte en ze in evenwigt hield; in een tyd dat de eene werkman uit broodsgebrek den anderen niet moest onderkruipen, en dus de baes geen dwingeland zyner knechten worden kon. Van zyne negen jaren had Hendrik het timmeren moeten aenleeren; maer het was destyds eene soort van geluk aen den werkenden stand te behooren, en het kind, dat zich tot arbeiden ging bekwaem maken, ontmoette vriendelykheid en opbeuring, in stede van vloeken en slagen die het nu ten deel vallen.

Nauwelyks had Hendrik de jongelingsjaren bereikt, toen de fransche omwenteling in al hare woede uitborst, en haer donderend moordgeschal van vryheid en geluk, zoo veel wederklank in ons vaderland vond. De jongeling werd natuerlyk door al het heil dat men van die omwenteling verwachtte, begoocheld, en waende zich reeds veredeld; maer zyn vader deed hem ras de ydelheid van dien maetschappelyken ommekeer zien. - Hy stemde weldra in de wyze redenen zyns vaders. Niet dat hy zoo min als deze over de gebeurtenissen eenen wysgeerigen blik kon werpen, neen, maer hy bezat zoo wel als zyn vader eene soort van instinct, by zoo vele werklieden ingeboren, en waerdoor zy hun rampzalig lot waerderen, en voorzien dat het tot in het einde der eeuwen nooit beteren zal.

Hendrik verloor zynen vader in de fransche beroerten. Zyne moeder die reeds lang aen de borstkwael leed verzwakte allengskens, en daelde korts daerna in het graf. De jongeling verdroeg die slagen gedwee. Hy kon zyn bestaen verdienen en de fransche omwenteling die maer voor ryk en edel nootlottig scheen, liet noch geld noch arbeid aen den werkman ontbreken. De schitterende zon des keizerryks stond nu op en onze Hendrik ontsnapte gelukkiglyk aen de militie.

Het welzyn dat destyds de arbeidende klasse te beurt viel, de

[p. 12]

schitterende winsten die men met weinig zorg en vlyt kon verzamelen; al die glans zoo overvloedig door de woelige en reusachtige onrust des keizerryks op den werkman gestort, begoochelde Herman niet. Hy was te goed door de ondervinding geleerd. Hy voorzag dat de arbeider in plaets van eenen stap in maetschappelyken welstand te zyn vooruitgegaen, een schrikkelyke schrede naer de slaverny had toegezet. Niet door beredenering, maer door het instinct dat - wy verhalen het - zoo wonderbaer in zoo menigen werkman ingeboren ligt, begreep Hendrik dat de schitterende gelukszon van den gelukkigsten der gelukzoekers, van Napoleon, niet zoodra getaend zoude zyn, of dat de maetschappelyke standen zich in eene nieuwe ladder zouden voegen, dat de winsten voor den werkman zouden verflauwen, dat de dwangvoerende adel vermeerderd zoude zyn. Immers, ieder die zich uit den lagen stand had weten te verhffen, was een nieuwe verdrukker en het gezag van zyn geld was duizendmael grooter dan het gezag der vorige edellieden was.

Onder de regering van Willem werd hem dat niet dan te klaer bewezen.

Nogtans liet Hendrik Herman zich niet ontmoedigen; hy aenzag dit voorval als eene noodzakelykheid, en zonder de fataliteit te kennen was hy fatalist. - Hy deelde aen niemand mede, wat hy over den werkmansstaet dacht, wat hy voor zyne eigene toekomst vreesde; want hy kloeg aen niemand, ten zy aen zichzelven en dat deed hy dan nog twyfelachtig.

Eene lieve, zuinige vrouw werd Hendrik's gemalin, en toen droomde hy voor de eerste mael van wezentlyk welzyn. Hy had eenen goeden penning onder het keizerryk gespaerd, en hy hoopte daermede zeer wel door de wereld te komen. Maer zyne vrouw schonk hem een dochterken, en behield uil het kraembed eene ziekelykheid, waervan zy nimmer genas. Doctor en apotheker sleepten veel van zyne spaerpenningen mede, en hetgeen overbleef werd in den rampzaligen hongersnood van de jaren zestien en zeventien aen voedsel verteerd . . . . .

Toch bleef hy moedig en vrolyk, Herman! Werken en bestaen

[p. 13]

bleef zyn lust, en hy had werk en hy bestond, hoewel karig. - Hy was twee jaren voor zyn huwelyk van meester veranderd, daer zyn eerste baes gestorven was; en hy hoopte by mynheer De Croon zyne dood te bereiken. . . . . Wel is waer verminderde deze zyn dagloon, maer Hendrik zag dat het dagloon van al de werklieden verminderd werd, en dat men in den Hollandschen tyd den arbeid zoo ryk niet betaelde, als onder de regering van Napoleon.

Het entreprise kwam geheel in de mode en stortte den ongelukkigen in droefheid. Hy vreesde de minste nieuwigheid en zag daerin den oorsprong van onmeetbaer lyden en gebrek. Het scheen hem toe dat het entreprise de grondsteen was van nieuw maetschappelyk stelsel, welk slechts uit heel ryken en heel armen zou bestaen, en weldra bevond hy dat zyn instinct hem niet gansch bedrogen had.

En toch ontmoedigde Herman zich niet!

Zyn dochtertje, dat hy Eleonora heette (uit erkentenis voor eene goede Dame van den zelfden naem, by welke hy zeer lang gewrocht had) was zyn troost en zyn vermaek. Zyne vrouw was dat insgelyks door hare liefde en hare zachtaerdigheid. Nimmer bekloeg hy zich haer gehuwd te hebben, hoewel de zieke Helena de penningen aen medikamenten verteerde, zelve niets winnen kon, en dikwyls door ziekte belet werd het noenmael te bereiden. Als zulks gebeurde, speelde hy vrolyk den kok, hoewel hy van arbeiden vermoeid en verhongerd was.

Doch de behoeften van zyn dochterken, de ziekte zyner vrouw bragten gebrek in huis. Niettemin weigerde hy het armwezen ter hulp te roepen. Zyne ziel was te grootsch om wekelyks eenige brooden van den stadsarmen te ontvangen, en hy verachtte die halve hulp te zeer om er zelfs aen te denken toen soms, des winters, de hongersnood zyn gezin overviel. . . . .

Weldra werd Hendrik gewaer dat men over de Hollandsche regering misnoegd was. Hy hoorde klagen van duren tyd, van slechte loon, van hooge lasten, van maelgeld, van vervalschte Godsdienst, van opgedrongen tael. Ook ondervond hy zelf dat men moeijelyker dan vroeger in de dagelyksche noodwendigheden

[p. 14]

kon voorzien. Hy hoorde echter niet naer den klap der menigte, want hy was een gezworen vyand van alle omwentelingen. Hy had immers te wel gezien hoe weinig de werklieden met hun woelen gewonnen hadden, om nog naer eene woeling te trachten; en hoewel hy ongelukkig was, was hy niet ongelukkig genoeg om te willen trachten zynen staet te verbeteren, terwyl hy voorzag dat zulke pooging nog eene slechtere toekomst zou bereiden. Geenszins twyfelde hy aen dat slecht vooruitzicht, want hadden zich alle zyne voorgevoelens niet verwezentlykt? Was ieder gelukzoeker in het heerworden, geen dwingeland geworden? Was de werkmansstaet niet verslecht?

Met de predikatien op de vryheid lachte Herman ingelyks; want hy gevoelde dat de vryheid een ydele droom der wysgeeren is. Zelfs vermoedde de ervaren man dat, wanneer men in zyn geweten en krachtens de wet van zyne vryheid verzekerd is, het pynelyker moet vallen, toch slaef te zyn uit broodsgebrek. . . . .

Hoewel Herman dat altemael begreep, vocht hy mede in onze omwenteling van 1830. - Hy vocht mede omdat zyn baes hem met wyn had dronken gemaekt en toen bevolen had ten oproer te gaen. Gehoorzaemheid had van jongs afaen Hendrik's bezigheid geweest, hoe kon hy nu weigeren te gehoorzamen? Hy streed dan voor de eerste mael zyns levens - en nog wel voor de vryheid! - en hielp Willem van den troon werpen.

De werkloon verminderde aenstonds, het bestaen verslechte. Wel zegde men dat zulks uit de gisting der omwenteling voortsproot, maer Herman liet zich niet bedriegen. Hy zag dat de ambachtsman gefopt was.

Hy vermoedde dat by de staetkundige kwestiën, welke de omwenteling hadden te weeg gebragt, ook de kwestie van onpebaelde vrye concurrentie was geweest, die byzonder de heeren en bazen verlokt had. Hy weende over dien rampzaligen vooruitgang en vervloekte de concurrentie als een monster, dat vernield en verscheurd, dat de menschen het regt geeft het brood uit elkanders mond te rukken, en niet is daergesteld dan om den ryke te verryken, den arme te verarmen.

[p. 15]

Herman's lyden begon nu verschrikkelyk toe te nemen, maer toch verloor de goede man den moed niet: alle werklieden leden als hy, en hy zag er die nog rampzaliger dan hy waren. Byzonder was de ongelukkige vrymoedig omdat hy oud werd, en de dood van naby te gemoet zag. ‘Ik zal toch niet leven tot de werkman van zynen arbeid niet meer zal kunnen bestaen’ mompelde hy altyd, wen hy zynen baes, alleen om wat meerder winst aen zynen concurrent te onttrekken, het werk veel onder den loon zag aennemen.

Intusschen verminderde Hendrik's loon alweêr, en dat zeer natuerlyk vermits de bazen door de concurrentie geprest, geene volle daghuer meer betalen kunnen. De nooddruftigheden stegen integendeel in prys. Met bovenmatige zuinigheid kon Herman niettemin toekomen en daerom bleef hy vrolyk, in weêrwil al zyne ontberingen.

Hy had immers toch werk, waerom zou hy dan niet vrolyk zyn geweest.

Wel is waer begon men hem om zynen ouderdom te verachten: men sprak hem toe met vloeken en zweren, en zyn baes verbood hem nog goed werk te maken, en gebood hem integendeel zich boven zyne magt te spoeden. Dit speet Hendrik, wel maer hy verdroeg het omdat hy het anderen zag verdragen. - Hy verdroeg het zelfs lydzamer dan de anderen, niet omdat hy het minder gevoelde, maer omdat hy het beschouwde als het noodzakelyk gevolg van den gang der eeuwen, en het verval des werkmans. Hy aenveerde het zelfs als eene kastyding voor de omwentelingen, en zyn hart bruischte tegen zichzelve op van spyt, toen hy zich herinnerde dat hy met kogel en zwaerd in de laetste omwenteling geholpen had.....

En zoo had Herman geleefd!

Hy had al veel geleden en veel geproefd. Hy had het verval der arbeidende klas van in den beginne bygewoond, en als ten spot rond zich van verbetering hooren gewagen, terwyl hy zag hoe men verzonk!

Veel was hy door ziekte bezocht geworden, somtyds door

[p. 16]

gebrek. In de yselykste stonden was hy opgeruimd geweest omdat hy nooit voor 's anderendaegs wilde vreezen, hopende dat God steeds voor het morgen zorgen zou. Zyn grootste wensch was steeds: werk; zyn grootste zucht: oppassen; zyne grootste pooging: vlyt. - Hy had slechts twee bazen gehad en hy beminde hen met lyf en ziel. Baes De Croon schold hem dikwyls vreeselyk uil, mishandelde hem soms; toch verdroeg Hendrik zulks verduldig, want hy zag dat er geen wederstand mogelyk was, en hy wilde zich niet opvreten in eene inwendige razerny.....

Hoe ongelukkig hy ook ware verlangde hy geene beterschap en wenschte slechts te kunnen blyven wat hy was tot by zynen dood. Is het dan te verwonderen dat hy met zulke beperkte verlangens gelukkig was? Immers, kon hy dus wel vrolyk leven met zyne zieke vrouw en zyne lieve dochter?