Middelnederlandse vertalingen van Super modo vivendi (7e hoofdstuk) en De libris teutonicalibus

Regelnummers proza verbergen

[p. 213]

Bijlage
De kollatie in hs. Londen, add. 10.287 en hs. Brussel 19.549

Hs. Londen, British Museum, add. 10.287, fol. 5 v^o - 85 v^o en hs. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 19.549, fol. 1 r^o a - 114 v^o a bevatten beide een kollatieboek of een boek met godvruchtige lezingen¹. Deze lezingen bestaan uit een groot aantal excerpten uit Gregorius, Johannes Chrysostomus, Hiëronymus, Augustinus, Bernardus, David van Augsburg e.a. Die excerpten zijn gegroepeerd onder rubrieken als Hoe wi dencken sullen vander bittere ende veruaerlike vre des doets ende hoe nut het si dicke daer of te dencken, Vanden veruaerliken ende strenghen daghe des lesten oerdels ons heren ihesu christi, Vander gruweliker ende ewigher pinen der hellen, Vander glorien der hemelscher salicheit, Van datter noet is ouermits petitencie ende veel droefnisse ten rike der hemelen te gaen, enz. De inhoud van het kollatieboek in hs. Londen, add. 10.287 en in hs. Brussel 19.549 stemt niet geheel overeen. In dit laatste handschrift is het kollatieboek uitvoeriger: het telt 30 in plaats van 24 rubrieken en elke rubriek wordt bovendien geïllustreerd met exempelen, ontleend aan de Vitae patrum, het Liber apum van Thomas van Cantimpré, de Dialogus miraculorum van Caesarius van Heisterbach e.a.

In hs. Londen, add. 10.287, fol. 67 v^o - 70 r^o en in hs. Brussel 19.549, fol. 95 r^o a - 99 v^o a komt, zoals reeds vermeld, een kollatie voor Vanden naesten te vermanen of te berispen of vander heiligher scrift te ghelouen ende te verstaen ende boeke te hebben. Het laatste gedeelte van deze kollatie is voor ons van belang, niet alleen, omdat het over het lezen van geestelijke boeken in de landstaal handelt, maar ook omdat sommige passages daaruit aan Een verklaringhe vanden dietschen boeken en aan de excerpten uit De libris teutonicalibus in hs. Rotterdam 9661 en hs. Leiden, Letterk. 224 zijn ontleend.

Hs. Londen, add. 10.287 is een perkamenten codex van 133 bladen, waarvan fol. 1 en 133 schutbladen zijn, die vroeger tegen

1 In geen van beide handschriften wordt vermeld dat zij op de opgegeven folio's een ‘kollatieboek’ bevatten, al is zulks door een eenvoudige vergelijking met het eerste kollatieboek van Dirc van Herxen zonder meer duidelijk. De bibliotheek van de Broeders des gemenen levens te Gouda bevatte o.a. ‘Een duytsche collacie boec’, beginnend met ‘petrus damiani’, precies de woorden, waarmee het hier besproken werk aanvangt; zie G.I. Lieftinck, Bouwstenen voor de oudste geschiedenis van de collatie-broeders te Gouda, Het Boek, XXXIII (1959), blz. 155-170.

[p. 214]

de band waren geplakt. Het blad meet 195 × 132 mm, de bladspiegel 138 à 142 × 88 à 90 mm. Het handschrift is beschreven in één kolom van 26 of 27 regels door één hand (littera bastarda), die ook de rode titels schreef. De oude foliëring met zwarte Romeinse cijfers loopt van J tot cxxvij (= fol. 7-132), de nieuwe potlood-foliëring van 1 tot 132. Het manuskript zit niet meer in zijn oorspronkelijke, maar in een slappe varkensleren band. Buiten het kollatieboek op fol. 5 v^o - 85 v^o bevat het handschrift op fol. 2 v^o - 6 v^o gebeden e.a. en op fol. 86 r^o - 132 v^o negen heiligenlegenden, meestal uit de Legenda aurea van Jacobus de Voragine, en drie exempelen, waarvan één uit het Liber apum van Thomas van Cantimpré en één uit de Dialogus miraculorum van Caesarius van Heisterbach. Het manuskript is niet gedateerd en uit het eigendomsmerk op fol. 2 r^o zijn de woorden waar het op aankomt, onleesbaar gemaakt; te oordelen naar het schrift en de taal moet het omstreeks 1460 in het Utrechtse zijn geschreven. In februari 1836 werd het door het British Museum op de auktie-Richard Heber aangekocht².

Hs. Brussel 19.549 is een papieren codex van 140 folio's, beschreven in twee kolommen van 28 à 30 regels. Het blad meet 202 × 140 mm, de bladspiegel ca. 153 × ca. 100 mm. De moderne potlood-foliëring loopt van 1 tot 140. Geheel het handschrift, met inbegrip van de rode titels, werd door één kopiiste (fol. 140 r^o b: een aue maria voer die scrijfster om die mynne jhesu) in een leesbare, maar slordige littera textualis geschreven. Benevens het kollatieboek op fol. 1 r^o a - 114 v^o a bevat het manuskript op fol. 114 v^o a - 140 r^o b 24 rubrieken, handelend over de hoofdzonden, de tien geboden, de vijf zinnen, de zeven sacramenten en de werken van barmhartigheid, niet zonder wijzigingen ontleend aan Des coninx summe. Het handschrift zit in een perkamenten band op kartonnen borden. Het is niet gedateerd en bevat geen eigendomsmerk; het moet omstreeks 1470 in het Hollandse zijn geschreven. Met de andere handschriften van Jan Frans Willems kwam het in december 1846 in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel terecht³.

2 Zie verder over dit handschrift List of Additions to the Manuscripts in the British Museum in the Years MDCCCXXXVI-MDCCCXL. Londen, 1843 (Additions to the Year 1836, blz. 27); K. de Flou en E. Gaillard, Beschrijving van Middelnederlandsche Handschriften die in Engeland bewaard worden, Verslagen en Mededeelingen van de Koninklijke Vlaamsche Academie voor Taal- en Letterkunde, 1895, blz. 79-84, nr. 18; R. Priebsch, Deutsche Handschriften in England. II. Das British Museum mit einem Anhang über die Guildhall-Bibliothek. Erlangen, 1901, blz. 103-104, nr. 119.

3 Een korte beschrijving van dit handschrift bij D.C. Tinbergen, Des Coninx Summe. Leiden, [1900-1907], blz. 203; in de catalogus van J. Van den Gheyn wordt het handschrift niet beschreven. Tien exempelen uit dit kollatieboek werden naar dit handschrift uitgegeven door C.G.N. de Vooys, Middelnederlandse stichtelijke exempelen (Zwolse Drukken en Herdrukken voor de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1). Zwolle, 1953, blz. 96-102, nr. XII-XX.

[p. 215]

Hieronder publiceren we, links naar hs. Londen, add. 10.287, rechts naar hs. Brussel 19.549, het tweede deel van de kollatie, dat over het lezen van de H. Schrift in de landstaal handelt. Uit een vergelijking van beide versies blijkt dat het Brusselse handschrift op het einde een plustekst vertoont, die grotendeels uit het exempel van Servulus uit de Homiliae in evangelia van Gregorius bestaat. Evenals in hs. Leiden, Letterk. 224 is dit exempel aan de vertaling van de Bijbelvertaler van 1360 ontleend.

Vanden naesten te vermanen of te berispen of vander heiligher scrift te ghelouen ende te verstaen ende boeke te hebben

1¶ Al en moeten die leke lude 2 niet prediken, si moghen 3 nochtan wel hoer euen ker-4sten vermanen mitter heyli-5gher scrift. ende wat goets 6 segghen of lesen Als grego-7 rius jeronimus augustinus. 8 crisostomus. beda. ende ghe-9meenliken alle die heilighen 10 segghen. ende oec dat ghees-11telike recht int vijfte boec 12 vanden decretael Inden 13 gheesteliken rechte staet ghe-14screuen dat alle kerstene 15 menschen ende die voer 16 gheen onghelouighe men-17schen verdoemt en willen 18 werden. moeten alinghe en-19de al gheheel ghelouen der 20 lere ende der scrifte der hey-21ligher lerers die vander hei-22ligher kerken an ghenomen 23 sijn. ende dat sijn diemen 24 ghemeenliken in scriften en-25de sermoenen pleecht te alle-26geren. Want hoer lere is diep-27like ende cloeclike doer sien

Vanden naesten te vermanen en[de] van die heilighe scrifte te lesen ende van boecken te hebben

1Al en moeten die leke lude 2 niet predicken. sy moghen 3 nochtans wel horen euen ker-4sten vermanen mitter heiligher 5 scriftueren ende wat goets seg-6ghen of lesen Als Jheronimus 7 Gregorius augustinus Crisosto-8mus Beda ende ghemeenlic al-9le die [96 v^o a] heilighe seg-10ghen Ende oec dat gheestelike 11 recht jnt vijfte boec vanden de-12cretael Inden geesteliken recht 13 staet ghescreuen aldus Dat alle 14 kersten menschen ende die voer 15 gheen onghelouyghe menschen 16 verdoemen en willen worden 17 moeten alinghe ende al heel 18 ghelouen die leer ende scrift 19 der heilighe leerres die van-20der heiligher kerken aen ghe-21nomen sijn Ende dat sijn die-22men ghemeenlicken in scriften 23 ende sermoenen pleghet te al-24legieren Want hoer leer is 25 [d]iepelike ende cloeclike doer-26sien. ende daer en is niet on-27rechts in gheuonden Ende niet

[p. 216]

28L ende daer en is niet onrech-29tes in gheuonden Ende niet 30 alleen en sijn wi sculdich 31 daer in te ghelouen. mer oec 32 daer na te leuen Want die 33 heilighe lerers en verbieden 34 niet. godt en verbietet. ende 35 si en ghebieden niet god en 36 ghebietet. Want si sijn in-37strumenten gods daer die 38 gheeste gods totter menschen 39 stichtinghe doer ghesproken 40 heeft Ende tot hem ende van 41 hem heeft cristus ghesproken. 42 die v hoert die hoert mi 43 ende die v versmaet die ver-44smaet mj [69 v^o] Sinte ber-45nart seit Die heilighe scrift 46 wil verstaen werden mit so-47danighen gheest als si ghe-48maect is Nummermeer en 49 saltu sinte pouwels scriften 50 ende des propheten dauid 51 verstaen dijn gheest en wor-52de ghelijc den gheeste daer 53 si hoer scrifte mede hebben 54 ghemaect Jnt spighel der sun-55deren staet Also als wieroec 56 niet en ruket ten si datment 57 int vuer doe. soe en smaken 58 oec die woerde der heiligher 59 scriften niet ten si dat si ghe-60coket werden inder herten¹ 61 Sinte Augustijn seit Gheliker 62 wijs dat ons god hier in de-63sen leuen na den lichaem 64 heeft ghegheuen solaes in 65 brode ende in wijne ende

28B alleen en [96 v^o b] sijn wij 29 sculdich daer in te ghelouen 30 mer oec daer na te leuen. Want 31 die heilighe leerres en verbie-32den niet god en verbiettet En-33de si en ghebieden niet god en 34 ghebiettet Want si sijn inst[r] 35 menten gods daer die gheest 36 gods totter menscheit stichtin-37ghe doer ghesproken heeft En-38de tot hem ende van hem heuet 39 cristus ghesproken Die v hoert. 40 die hoert mi. ende die v ver-41smaet die versmaet mi Sinte 42 barnaerdus seit Die die^a hei-43lige scrift wil verstaen die 44 moeten worden^b mit sodani-45ghen^c gheest als si ghemaect 46 is nymmermeer en selstu [97 47 r^o a] Sinte pouwels scriften en-48de des propheten dauits ver-49staen. dijn gheest en worde 50 ghelijc den gheest daer si hoer 51 scriften mede ghemaect hebben

62Sinte augustijn seit Gheliker 63 wijs dat ons god hier in desen 64 leuen naden lichaem heeft ghe-65geuen solaes in brode ende in

1 Speculum peccatoris, caput II; Migne, P.L., t. 40, kol. 986.

a die door de kopiist boven de regel met rode inkt bijgeschreven.

b die moeten door de kopiist boven de regel met rode inkt bijgeschreven.

c soda van sodanighen door de kopiist met rode inkt boven in elkaar gelopen letters bijgeschreven.

[p. 217]

66L dier ghelike. sonder welke wi 67 niet leuen en moghen Also 68 heeft hi oec inder woestinen 69 des teghenwoerdighen leuens 70 solaes ghegheuen nader zie-71len die lesse der heiligher 72 scrift ende dat ghebet Sin-73te ieronimus seit Js enich 74 dinc dat enen mensche in al-75len verdriet eenmoedich 76 mach houden dat meen ic 77 dattet si die heilighe scrift 78 te studeren Sinte augustijn 79 seit Het is grote scade of 80 confusie den zielen der leker 81 luden die segghen Wat gaet 82 mi aen boken te lesen der 83 scriften of te horen of te le-84ren Of wat gaet mi aen sta-85des te lopen totter kerken en-86de totten priesters Als ic een 87 clerc werde so sal ic doen 88 die dingen die die clercken 89 doen moeten. Waer om en 90 verstaet dese leke mensche 91 [70 r^o] niet. dat hi broet en-92de wijn ende al ander goe-93de dinghen der eerden ende 94 salicheit des ewichs leuens 95 ghelijc wil ontfaen. mer hi 96 en wil dat iucke cristi niet 97 ghelijc dragen² ¶ Sinte Jan 98 guldenmont seit Wat ist 99 dat die leke luden antwoer-100den die die heilighe boeken 101 niet en willen lesen daer si 102 hem mede ontsculdighen Jc 103 en bin segghen si gheen mo-104nic. mer ic hebbe een wijf. ic 105 hebbe sorghe mijnre kinder. 106 ende mijns huus Dit is dat 107 hem allen hindert. Want si

66B wijn ende dier ghelike sonder 67 welc wij niet leuen en mochten 68 Also heeft hi oec inder woes-69tinen des teghenwoerdighen le-70uens solaes ghegeuen nader sie-71len Die lesse der heiligher 72 scriften ende dat ghebet.

73Sinte jan guldemont seit jst 74 sake dat lelic spreken die siele 75 beulecket ende roepet [97 r^o b] 76 die duuele. so ist openbaer dat 77 die lesse der heiligher scrift die 78 siel heilich maket ende vercri-79ghen gracie des heiligen ghees-80tes Oec so seit faustus in eenre 81 ommelien Die heilige lessen 82 seldi inden kerken gaerne ho-83ren Ende in uwen huse seldi 84 die heilighe scrifte lesen Men 85 leest van Sinte bertolomeus dat 86 hi doe hi die van judeen predic-87te. so ouersette hi of gaf den 88 volc van dien lande Sinte ma-89theus ewangely in dier sprake 90 die si sprake[n] Mer of is oec 91 te weten als Sinte jheronymus 92 spreect Ende alle die leerres 93 houden. dat gheen boeck in al-94der [97 v^o a] heiligher scrift 95 diemen properlike hiet die hei-96lighe scrift Of canonyca scrip-97tura Dat is die apostelen ende 98 ewangelisten of propheten ghe-99maect en[de] gheset hebben § 100 Hier of en was een boec int 101 eerste niet ghemaect int latijn 102 Mer dat hele nuwe testement 103 was ghemaect in griecscher ta-104len wtghenom[en] Sinte ma-105theus ewangeli ende Sinte pou-106weles leste epistelen die in he-107breusch waren ende dat oude

2 Niet teruggevonden.

[p. 218]

108L menen dat die moniken al-109leen sullen lesen die heilighe 110 scriften Ende si dat si die le-111ken behouens vele meer 112 Want die int middel sijn en-113de alle daghe wonden ont-114fanghen die hebben meerre 115 noet der medicinen³ ¶ Die 116 selue seit Js dat sake datmen 117 gheen ambochts man en vint 118 oec hoe arm hi si. hi en heb-119be of hi en pine hem te heb-120ben alle reescap ende instru-121menten daer hi sijn ambocht 122 mede moghe werken ende 123 doen Hoe mach hi hem dan 124 ontsculdighen dat hi ghene 125 boke en heeft daer hi in mo-126ghe lesen of horen. hoe hi 127 werken of hoe hi verdienen 128 mochte ewich loen ende e-129wich rycheit⁴.

108B testament was gemaect dat 109 meeste deel in hebrusch. mer 110 beide nuwe ende oude tes- [97 111 v^o b] tament is oue[r]ghesette 112 in latijn daer om. want die la-113tijnsche spraec ouer al die werlt 114 gaet. hier wt so machmen proe-115uen ende merken dattet nut en-116de orbaer is. datmen boeken 117 hebbe vander heiligher scrif-118ten in wat tale dattet si diemen 119 verstaen mach. op dattet gheen 120 ongheloof in en si want duut-121sche boeken daer ongheloof in 122 is sijn verboden ofmen moet 123 den ongheloue wt doen men 124 en sel oec gheen duutsche [boe-125ken] lichtelic hebben die hoghe 126 ende duuster van verstant sijn 127 mer die sympel ende waer van 128 gheloue sijn. mer nochtan en 129 sellen die leke [98 r^o a] lude

130L ouermits dat hem duncket^d dat si wat weten hoer priesters 131 ende hoer leerre die naden leuen cristi ende der heyligher scrift 132 niet bespotten noch hoer predickinge versmaden. mer si sel-133lense in eren ende in waerdicheden hebben ende hem gheen af-134tersprake doen al scinen si oec simpel te wesen Ende al en moe-135tien die leke lude niet predicken. si moeten nochtan wel duut-136sche boeken hebben ende lesen Op dat si van goeder simpelre 137 leeringhe sijn ende waer van gheloue als ghescreuen staet in 138 den decretaal extra de hereticis capitel Cum exiniuncto jnt be-139ghinsel⁵ Een exempel [98 r^o b] Hier van scrijft Sinte Gregorius 140 een exempel in eenre ommelien inden poerten te romen daer 141 was een die seruulus hiete arm van goede. mer rijc van doech-142den. dien die langhe quale of siecheden onmachtich ghemaect 143 hadde want van sijnre joncheit totten einde sijns leuens lach 144 hi al lanc. wat sel ic segghen want hy en mochte niet staen.

3 Johannes Chrysostomus, Homiliae XC in Matthaeum II; Migne, P.G., t. 37, kol. 30.

4 Johannes Chrysostomus, Homiliae LXXXVIII in Joannem, Homilia XI; Migne, P.G., t. 59, kol. 78.

d De kopiist schreej eerst dunch, haalde de h met een schuin zwart streepje door en schreef er het achter.

5 Gregorius XI, Decretales, V, 7, 12.

[p. 219]

145niet en vermochte hy hem op te rechten tot sitten opten bedde. 146 niet en mocht hi sijn hant tot sinen mont brenghen ende niet 147 en vermocht hi hem an die ander side te keren Om desen te 148 dienen [98 v^o a] waren bi hem sijn moeder en[de] 149 sijn broeder en[de] wat hi van aelmissen mochte ont-150faen. dat deelde hi den armen mede Ende hi en conde 151 gheen letter mer hi hadde ghecoft boecke vander heiligher 152 scriften Ende hi ontfinc alrehande gheestelike lude te herber-153ghen. ende dede dese boecken sonder ophouden voer hem 154 lesen Ende aldus gheschiedet dat hi volmaectelic die heilige 155 scrift leerde also verre als sijn proper mate na sinen verstant 156 toe behoerde Want hi als ic gheseit hebbe al mit allen gheen 157 letteren en conde. hij pijnde hem altoes in sijnre pinen [98 158 v^o b] gode te dancken ende hem te gheuen tot gods loue 159 nachtes ende daghes hem te dancken Mer doe het thans tijt 160 was dat sine grote doechsamicheit soude worden gheloent. so 161 ginc die pine wt sinen wtersten leden tot sinen binnensten 162 leden daer dat leuen in leghet Ende doe hi bekende dat hi ster-163uen soude. vermaende hi gheestelike vreemde mannen die hi te 164 herberghen ontfangen hadde datse op staen soude[n]. Ende 165 datse myt hem lesen souden die psalmen Om dat verbeiden 166 synre wtuaert Ende doe hi mit hem al steruende las so dede hi 167 haestelike der gheenre stemme swi- [99 r^o a] ghen die daer 168 lasen ende seide hem mit anxt van groter roepen swighet 169 en hoerde niet hoe die loue of die sanghe inden hemele luden 170 Ende doe hy tot die loue die hi van binnen hoerde die oren 171 sijnre herten naerstelic gaf. so wort die heilighe siel ontbon-172den vanden vleische Mer doese wt gheuoert [was] so wert 173 daer also grote soeticheit van roke ghespreit dat alle die ghene 174 die daer bi waren mit o[n]uertalliger soeticheit vervolt wor-175den. allso datse daer bi openbaerlic bekenden Dat hem die 176 loue inden hemel ontfanghen hadde.⁶ [99 r^o b] Dese seruulus 177 was ongheleert Nochtant hadde hi boeke in sijnre sprake Mer 178 het is te weten dat hem pinen sellen leke lude te lesen boeke 179 van slechter ende simpelren materien als vanden doechden. 180 ende vanden sunden. vanden loue ende vroechde des ewighens 181 leuens Ende vander pinen der hellen. vanden leuen der hei[li] 182 gher vaderen ende anderre heilighe ende dierghelike Mer si en 183 sellen hem niet onderwinden te lesen of te disputeren van 184 hoghen en[de] subtilen materien. als vanden heimeliken arti-185culen des ghelouen vander godliker natueren of anderen ho-

6 Gregorius, Homiliae in Evangelia, Homilia XV; Migne, P.L., t. 76, kol. 1133-34.

[p. 220]

186ghen [99 v^o a] materien of hoghe boeken der heiliger scrif-187 ten Ende oec en ist niet oerberlic dat alsulke boeke yement 188 ouerset in duutsche Want daer menich leec mensche die meer 189 wil verstaen dan sijn maet is daer hi ouer vallen mochte