Moai waar en lange dagen

[p. 10]

Alde hear mei wite eagen

1. Yn it kafeetsje dêt't ik dy middeis te lêzen siet, wie it tsjuster foar de tiid fan de dei. Oer de stêd hong in swiere tongerloft, dat flak by it finster wie it noch skimerich.

Boppe de bar wie wol in rige lampkes oan, mar yn fan dy djippe omkearde blompotten, dat mear as lytse ljochte rûntsjes der rjocht onder smiet it net op.

Dat kroechje hat wol wat fan in antykwinkel. It moaiste stik, sonder mis, is de spegel, der't ik rjocht tsjinoer siet. It glês mei de beslipe râne, de goudkleurige ovaalske list mei in grutte strûs druven boppeoan, it is allegear sa te sjen folslein geef.

Troch it finster dêr't ik foar siet, sjocht men op in trijesprong: twa klinkerdiken, onder in rejale hoeke op elkoar, en in asfaltearde leane, dy't yn it park oprint tusken frij hege wâlen, mei swiere boekebeammen derop. Op 'e ein fan sa'n wâl komt in smel paad op de trijesprong út.

Wylst ik nei bûten seach, woe in jongkeardel op in racefyts de boekeleane ynride. Tagelyk kaam der in ynvalidekarke it smelle paad del. De foarse knaap derefter skode mei gemak de skriele grize man yn it licht weintsje oer it wiete sânpaad. Mei faasje kaam er flak foar de racefyts de trijesprong op. It karke rekke onderstboppe, de âld man oer de dyk en de fytser dernêst.

De racer, wer flot oerein, woe de gewûpste knaap beetkrije, mar bûn yn doe't er de âld man lizzen seach. It karke waard oereinset en de âld man deryn hyst. Hy bleau oer ien kant hingjen, de holle foardel.

Yn in sucht stie der in espeltsje folk yn 't rûn. Der soe wol telefoneard wêze, want al gau kaam in ambulance der oanstowen. De âld man, syn begelieder en it karke wiene der handich yn en waarden onder yslik âljen ôftransporteard. De taskôgers setten ôf, de racer beseach syn fyts ris, stapte op en ried de holle leane yn. - Dy âld stumper hat fan keltme in oerhaal krigen. Dy is dea foardat er yn it sikehûs is, sei de kelnerin fan it kafeetsje, gjin al te fleurich fanke, sa te hearren, earder swiersettich. Swierliddich ek, op it lompene ôf. Yn alle oprjochtens koe men der soarch foar ha, dat de spikerbroek har fan it bilwurk skuorre soe.

[p. 11]

2. Om trije ûre hinne gyng ik yn de telefoansel en draaide dokter Welmoed har nûmer. Oan de stim wie te hearren wat assistinte derfoar kaam: in bytsje grou frommis, skeinsprutich om it blank en freonlik kopke, mar in earsten fekke as men ôfbelje doar. En dat die ik. Nei in hopen gesanger notearde se in nije datum.

- Mar dit oere wurdt ál berekkene, sei se feninich. - Jo binne fiersten te let mei ferstellen.

- Dit is ommers oermacht, mins, in kwesje fan reinferlet. Ik sit hjir te skûljen foar it minne waar.

- En wêr yn 'e godsnamme mei dat wol net wêze? frege se snippich en ik neamde it adres.

- O, dêr hielendal, sei se, op in ferachtsume toan dy't my net sinde. Dat ik hong op.

Doe 't ik wer by myn taffeltsje kaam, siet dêr, foar de spegel, in heareftich klaaid âld man. Ik hie him der net ynkommen heard, wat gjin wonder wie, want de telefoansel is foar yn sa'n saakje oerdreaune swier kapitonneard. De man soe wol in dagelikse klant wêze, dy't oan dat taffelsje syn fêst plak hie.

By wize fan groet knikte ik en grommele wat. De âld hear seach koart nei my op, mar sei neat werom. Oer syn eagen lei sawat as in wyt flues. Faaks seach de man sa min, dat er myn kofjekopke en it iepenlizzende boek net opmurken hie. Hy siet wat stiif foaroer. De hannen soe er wol oan wearskanten op de sitting fan de stoel hâlde, mar it tafelskleed wie te lang om dêr útslútsel oer te krijen. Foar it pronkstik fan in antike spegel like er opnommen yn de refleksje fan it kafee en dêr as in grutte stive pop út nei foaren te hingjen. It grize wollen streekjepak like syn lea yn ferbân te hâlden. It wie in masterstik, de krappe kant neist, mar dûbelpaspelleard dêr't dat sa hearde. In grutte namme kaam my yn 't sin. Dat pak moast in kreaasje wêze fan Tsjeard fan Ate' Ruth, de masterskroar.

3. Ik woe myn boek krije om nei in oar taffeltsje te gean, mar hy sei: - Meist hjir wol sitten bliuwe. Wost lêze, kinst lêze. Ik praat ljeaver. Ik ha net folle oanspraak mear de lêste jierren, want âld is grousum, hjoed de dei. It bringt de dea yn 't sin.

Syn stim wie wat monotoan, mar hie net ien fan de mankeminten fan de âlde dei: wie net kreakerich, wie net hearsk, pipe net,

[p. 12]

sloech net oer.

- Fan sânentachtich bin ik. Fan dat jier binne der net safolle oer, benammen mânlju net. De njoggentsjinde februwaris fan dat jier is Mutatuli stoarn. Ik bin earst moannen letter komd, dat syn omstrunende geast ha'k wol net mear opheine kind.

- Leauwe jo yn reïnkarnaasje? flapte ik der út.

Hy luts de smelle mûle yn fâlden, it tipke fan de skerpe noas gong wat omheech, mar de eagen bleauwen ticht.

- Bist net wiis, grommele er. - Wei is wei, seun! Tink der goed om! Fierdere omballingen binne der net mei anneks. As ik tenei yn de kano lis, ha'k alles hân, gelokkich. Der ha altyd guon west dy't der net oanwoene dat deawêze neat oers betsjut as: der hielendal net mear wêze. Dy ha dêrom it ivige libben útfûn. Mar dat is de onfoechste illinde dy't men betinke kin. De swierste straffe dy't men krije kin, is ivich bestean te moatten yn in kosmos, dy't sels net ivich is.

Nei dit geëamel siet de âld man in skoft swijend foar my oer. De kelnerin brocht my kofje en sette foar him in jonge kleare del.

- En dêr bliuwt it by, opa, sei se. - Jo hawwe al twa kear fergetten te beteljen. Ik krij dus no trije fan jo en in kofje.

Doe't se werom rûn nei har buffet, kreake de flier.

De âld hear line net mear sa stiif nei foaren as earst. Syn rjochter hân lei op 'e tafel, nêst de romer. In brede gouden ring wie heal onder de ronfels fan it fel bedutsen. Triljend heve er it gleske nei de justjes skeve mûle en sûchde hoeden in kopke fan de boarrel ôf.

It reinde no stjalperich en it waard aloan tsjusterder. De kelnerin draaide de iene lampe nei de oare op. De man seach wat fansiden it kafee oer, mar de tsjinster dy't ik yn de spegel efter him omskarreljen seach en de stik of seis oare gasten yn de smûke romte murk er, sa like it, net op.

Ynienen sloech er yn hiel oar praat.

- It libben seit mear as de dea. Ik bin yn Warten berne. Dêr hat ús heit mear as fjirtich jier skoalmaster west en ek syn pinsjoen helle. Gjin onbestindich man dus. Hy like wat noartsk, mar as 't derop oankaam wie it in tige koartswilich man.

Hy woe net dat ik skoalmaster wurde soe, omdat de salarissen sa striemin wiene. In goede fakman koe mear fertsjinje, tocht him.

[p. 13]

En sels woe ik ljeaver timmerje. Ik kaam in bult by in timmerbaas yn de winkel en wat ik dêr fan it fak hearde en seach, stie my wol oan.

Om dat fak te learen ha'k jierrenlang mei timmerlju, mitselders, foegers, opperlju, reiddekkers, neam mar op, nuver en drankslij reau fakentiids, op bouwurken of yn de winkel ferkeare moatten; de langste tiid wie ik by Abram Hoekstra fan Wergea yn 't wurk. Hjerstmis en winterdeis fytste ik nei in jûnsskoalle yn Ljouwert. It diploma fan dy ynstelling, in burgeravondschool wie it, ha'k helle.

By de baas wie it simmerdei, hiele Fryslân troch, hjir in pleats en dêr in went sette. It wie doe in opgeande tiid. Der wie wurk foar elk dy't arbeidzje woe, waard der sein.

Wy makken lange dagen en sieten meast fier fan hûs. Dat wie men doedestiids trouwens earder as no, want it snelferkear hie de wrâld noch net lyts makke. Djip yn 't leechlân ha'k wol sitten, onderbrocht yn in foege keet, tige behelplik, en de menaazje striemin. En de sneons soms ûren rinne om thús te kommen.

Dat al neigeraden krige ik skjin myn nocht fan de timmerij. As it jonkje fan Warten wie ik derby kommen en mei in Certificaat fan de Mr. Timmerman en Bouwkundige A.K. Hoekstra, dy't my oanrikkemandearre, zoowel voor degelijk en bekwaam timmerman, als voor gewoon opzichter, teach ik nei Swol, dêr't ik op in technysk ynstitút safolle bylearde, dat ik in opsichtersdiploma helle. In tige dokumint wie dat, op swier âldhollânsk pepier en mei de hântekeningen fan alle trijeëntweintich boukundige kommisjeleden.

Tusken it learen troch en yn de fakânsjes skreau ik ferskes. As Pire' Rike kat mei lijen út de goate helle wie, makke ik der in rymstik fan op. Yn 1911 hie'k in bondeltsje by mekoar, dat ik ‘Maitiidsgrien’ neamde, want ik hie it fêst yn de kop mei dichtsjen troch te gean en ‘Simmerfruchten’, ‘Hjerstrisping’ en ‘Winter-wit-ik-wat’, it like der wol yn te sitten.

Ik achte mysels net te min doe. Want hoe giet dat yn sa'n doarp. As rymker is men nûmer-ien. Men fertoant by de gymnastykútfiering op de boppeseale fan de herberge in perfekte reuzeswaai. In oare jûn set men, op itselde plak, yn it toanielstik ‘Giet it sa?’ - út it libben, nei it libben, foar it libben - Hoatse hynstekeap-

[p. 14]

man sa bluisterich ondogensk op de planken, dat yn de seal guon fan lulkens begjinne te gnoarjen. En dan wer, yn ‘Libbensstriid’, biedt men, as jeune premier fan de lytse komeedzje, de leaflike Anke sok oandwaanlik tsjinspul, dat de rook fan odeklonje as in tichte wolken út de frouljusbûsdoeken yn de seal opstiicht.

Yn sa'n doarpke binne der altyd wol guon dy't nocht ha oan gymnastykjen, reedriden, keatsen, sjongen, sprekken of skriuwen en der ek wat yn presteare. Dy slute har by ferieninkjes oan, faak by mear as ien fan dy gearspanderige fermiddentsjes, dy't stipe krije fan gâns in oanhang fan femylje en freonen. Men slacht eigen en mekoars kwaliteiten net te leech oan en as der bûtenút in pear medaljes of oare sukseskes behelle binne, liket men al frijwat te wêzen.

Mar ik gong om fierrens, sa't dat doe wol neamd waard, en fan wat ik west hie: gymnast fan formaat, jeune premier fan de doarpskomeedzje, rymker yn it doarpskrantsje Frisia, keatser dy't grif yn de prizen foel, wie neat oer, doe't ik yn in stedsje yn Twinte it opsicht krige by de bou fan de stedswaach. In moai kerwei, mei as kroanstik it omheechbringen fan in sânstiennen liuw, dy't ien kloer op in skyld mei it stedswapen hâlde. In heikeraazje, dat as in soarte fan huzarestikje yn 'e krante kaam. Ik fertoande my in dat stedsje as hear-Ingelske-styl: kreas yn 't pak, mei djoere hoed en oerjas. As ik te kuierjen gong, de stôk mei ivoaren jelt onder de earm, hâlde ik in jonge dobermann oan de line.

Mar achter dat boargerlik oansjen ferburch him in earsten revolúsjonaire opperteur. Ik wie yn dy dagen in slim linkse soasialist: ‘De Nieuwe Tijd’ wie myn blêd en Herman Gorter en Jet Holst hie ik gâns mear fertrouwen yn as yn Piter Jelles Troelstra.

Ik rekke yn de kunde mei in jongfaam. It wie in heechoppe ferskining mei kliene mul, doe it ideaal sylhouet foar in frommis. Se mocht graach huodden mei in slim brede râne drage, dêr't har gesicht smel en fyn onder like. Yn myn eagen hie se wat fernaams, mar betiden tagelyk wat gekoanstekkerichs. It woe my hast net oan, dat sa'n aldersierlikst skepsel it my miene koe, mar wy trouwden.

It wie oarloch yntusken. Omdat ik yndertiid frijlotte wie, hoechde ik net op te kommen en wie dêrtroch krekt de gaadlike man foar

[p. 15]

in architekteburo, dat in ferstjintwurdiger socht foar Limboarch. Yn Heerlen setten wy ús del. Soms koe men dêr yn stille nachten it front bolderjen hearre, mar dat steurde al gau net slimmer as op in eilân it oangean fan de see. Wy hiene it goed dêr.

Slim warber wie ik yn dy dagen, net allinne yn de architektuer, mar ek yn de polityk. Nêst myn wurk hie ik it wol oan tiid en meitsje propaganda foar it soasialisme. Ik blykte in betûft sprekker te wêzen, yn de âlde wat ferheftige en bluisterige trant, dêr't party arbeiders doe slim gefoelich foar wiene. Dy't it onrjocht fan har eigen illinde en har ferhoop op in nije tiid gefoelich nei foaren bringe koe, en hurd útpakte tsjin it kaptaal, krige de hannen maklik op elkoar.

Oerdei it opsicht by de bou fan villa's foar de hegerein en de jûns in steil wurd dwaan op proletaryske gearkomsten, liket miskien wat tsjinstridich. Mar ik mocht graach moaie huzen bouwe en oan de oare kant wie ik slim behelle yn it lot fan de bern dy't yn Regout's moardhoalen omkamen en fan de mynwurkers dy't har foar in lyts lean de lea stikken wrotten. En ik wie slim fûl op de geastelike terreur fan de klerus.

Mar it architekteburo koe it net bolwurkje en in oardel jier letter siet ik wer yn Fryslân. Us mem, dy't in soad lijen hân hie mei de boerefroulju fan har kunde, fanwegen myn krewearjen foar dy duvelske soasialen, foel in stien fan it hert.

Wy krigen ús earste bern, in soan. Hy waard berne yn it hûs fan syn pake, dy't foar de earste kear ferneamd waard en dêr wakkere grutsk op wie. Ik wie ek bliid en grutsk. Sa healwiis kin men wêze. Letter is 't mei dy jonge net gien, sa't ik it 't leafst hân hie. Ien soan en dy bedoarn!

De maaies dêroan naam ik in timmersaak oer, dy't yn in ferboude boerepleats siet, in eintsje bûten in doarp, by in trijesprong. Ien fan de diken wie in lange boerestreek mei meast lytse spultsjes deroan.

In grutte ondernimming wie it net en myn foargonger, in man op jierren, sette onderhâns syn eigen bedriuw fuort. Foar ús gefoel sieten wy op it fuotteëin, al koene wy oer de hurde dyk trije kanten út en ried der net safier achter ús in tram. Mar ús mem koe gerêst wêze: ik wie timmerbaas op in doarp, selsstannich ondernimmer.

[p. 16]

De âld man naam it lêste út de romer. Hy kipe yn 't lege gleske en sei: - Skjin op, seun. Mar op dit guod ha'k altyd sunich west.

Wat krebintich joech er him oerein en skoffele achter it taffeltsje wei. Doe't er oerein stie, linend op in stôk mei ivoaren jelt, sei er: - Aldkearels prate graach oer dingen dy't fier efter de tiid binne. Sleauwe ferhalen. Allegear praat om praat te hâlden.

Wylst er him omdraaide koe ik efkes yn syn nuvere wite flueseagen sjen. Hy seach al wer fan my ôf, doe't er grommele: - Miskien is myn praatsje dy trije jonge wurdich.

Doe strampele er de kant nei de twaletten út. Hy grânze wat yn himsels en kochele, sa't âlde manlju eigen is.

4. De âlde hear ferdwynde sydlings yn de fergulde list. Ik wist net rjocht wat ik fan him en syn geëamel tinke moast, luts oan 'e skouders en gnyske. Wylst ik de hân útstuts om myn boek te krijen, ferskynde yn de spegel it mei soarch igaal brún grimearde gesicht fan Welmoed. Ik kaam oerein en preuvele nigend: - Mefrou Wiisma.

Dy niging makke ik net samar. Welmoed is in prachtich frommis. Troch har yn 't oankommen wat onachtsum lykjend, mar tige behearske hâlden en dragen wit se it mearderheidsfertoan fan de nije autoriteiten in charmant aksint te jaan. Wylst se sitten gong, sei se: - Tee graach.

Ik wonk de kelnerin, mar dy bleau yn har taap stean. Se brocht de hân nei it ear en dus rôp ik har ta: - Tee foar mefrou!

- Dy fljocht net foar dy, sei Welmoed glimkjend.

- Sa'n swiergatte blaai set gjin stap tefolle, grommele ik.

Welmoed lei de hannen mei de fingerseinen tsjin mekoar foar de mûle en stoarre nei de skimerige trijesprong. Se kearde har fan de ljochte idelheid ôf, nei it healtsjustere kompleks dêrbûten. Foar de grutte spegel kaam se sa oppermoai út.

- Dy trijesprong, sei ik. -Ik siet der fan 'e middei nei te sjen. It wie ljochter as no, mar dochs net botte helder, want der kaam in tongerbui opsetten.

- Ja en it waard sa tsjuster en it begûn sa te reinen, datsto hjir mei gjin mooglikheid weikomme koest. Mar dêr prate wy net oer. Ik ha it dy sjen litten: Mohammed en de berch en oarsom.

- Tank. Ik siet dus nei dy trijesprong te sjen, nei dy holle leane,

[p. 17]

dy schistè hodos.

- Dat is no wer sa mis as mar kin, prottele Welmoed. - Yn deagewoane ferhalen brûkt men gjin âldgryksk mear. Der wurdt hielendal net mear siteard. Dat stiet pedant hjoed de dei en is antisoasiaal.

- Mar it is gjin deagewoan ferhaal. It is sels tige apart, in aktuële fariant op it ferhaal fan Laos fan Thebe en syn soan Oidipous. Allinne, der foelen ditkear gjin deaden.

- 't Is al goed. Ik ha ommers neat oer dyn ferhaal sein, al nim ik oan datsto foar de safolste kear besykje wost, heal bizich, heal út earnst, myn wurk te kritisearen, wylsto, en dat stiet fêst, der gjin idee oer hast.

De kelnerin brocht de tee.

Wylst se de lege romer gysten opkrige, sei se grimmitich: - No is dy âld kearel wer fuortrûn sonder te beteljen.

Lulk fottele se nei it buffet. De flier kreake.

It wie wer in lust om nei Welmoed te sjen, doe't se har tee dronk yn de echte damestrant fan lang ferlyn, mei wiere graasje. Se makke der mei in filtersigaret, dêr't in oeribelsk smel gouden rinkje om siet, oerlangsume meneuvels by. It joech my in noflik gefoel fan behâld. Ik siet wer nei ús mem te sjen, onder in roazebeamke yn dominées tún. Stadich bringt se it teekopke omheech yn it skaad fan de brede râne fan har wite strieën hoed. Oer har donkerbrune wangen lizze wite ljochtplakjes struid.

Wylst ik bewonderjend nei Welmoed opsjoch, wurdt de geast sa oer my feardich, dat ik yn myn ferslach de âld man dy't mei karke en al omrekke, efkes letter foar my út de spegel opdûke lit, syn langtriedderich ferhaal fertelle en as in skym om de hoeke fan it buffet ferdwine.

- As Piet Paaltjens tusken de biljerten op de soas yn Leien, seit Welmoed húnjend. - Dit is mear para-psychology en dêr bin ik net sa goed yn. Betelje mar, ek de jonkjes fan Laos. Dan kinst mei my ride.

Welmoed striek nêst my yn it stuoltsje del. Se sette har lange skonken op de pedalen sonder dernei te sjen. Doe't se it kaike omdraaide, starte, skeakele, seach se skean nei boppen.

- Dy fytste as bern al mei losse hannen de dyk út, wylst se opseach nei de iikhoarntsjes yn de beamkrunen, tocht ik. - Dy kin

[p. 18]

alles en dy hat alles, goed teplak en moai evenredich dêrby. De adfortinsjefiguer fan de selsstannige, moderne Westeuropeeske frou.

Se hat mar ien swak stee: har bêdgenoate Karin, in onbehouwen fysio-terapeute. Ek sa'n wissen ien. Karin tilde my as in kyn by de earen op, se joech de krekte slach op it krekte plak en ik koe wer rinne as in ljip. Gouden hannen hat se. Karin en Welmoed, dy twa, betsjutte foar my heil foar lichem en siel. Dûbeld behâld.

- Ik set dy der by it stasjon wol út, sei Welmoed.

Ik seach har fansiden oan. Einliks moast ik har no oantaaste, rimpen in foarse raam dwaan op it privee-domein fan Karin.

Mar by sa'n tempo soe net ien fan beiden der wat fan neifertelle. De auto sjit by de wâl omheech. Mei in lyts haaltsje oan it stjoer besiket Welmoed de bocht nei boppen perfekt ferrinne te litten, want ek yn har lêste sekonde wol se geef wurk leverje. Ien momint folsleine rêst. Folmakke Karin, hân fan behâld, hein ús op. Dan it âljen fan de brân.

Wy wiene de leane al troch. Wy flitsten de âld man foarby. Wat foaroer stie er by in skulptuer: in liuw sonder eagen en kloeren. Yn'e flecht sjoen like er der ien mei te wêzen.

- Alde Laos fan Thebe is it hurdrinnen ek ferleard, sei ik foldien. Welmoed fûtere: - Dat is in mâle oanwenst om alles mei de gek te beslaan. Do soest einlik ris besykje moatte dat ivige grapjeien te litten. Foar in man op dyn jierren...

- Och, earnstige lju kinne mei wiispraten de fundamintele waansin fan it libben ek net ferswetse. As it dochs op itselde delkomt, lit my dan mar wat gekjeie.

- Dysels en oaren belazerje, silst bedoele! Mar ja, dy't yn syn jonge jierren yn in efterôfhoeke geastelik ferklommet, kin oars net wurde as in nuvere harlekein: idel, praatsiik, efterhâldend, sabeare bizich, swetserich... It stasjon!

- Danke, Welmoed. Wat in nocht dy hjoed dochs noch hearre te meien. Ik sil net wer skûltsjesette.