Wiekslag om de kim. Deel 2. Commentaar en apparaat

[BM10] De treinen blazen de aard het zuigen toe der zeeën

Overlevering

C^1: Carnet H-72, p. 16r.

C^2: Carnet H-83, p. 40r, 42v, 43r, 45r, 45v, 46r.

M^1: Manuscript H-94,[1]-2.

T^1: De gids 91.iv (november 1927), p. 182-183. /33/

P: Drukproef D H-99,27-29.

M^2: Manuscript H-101,21-23.

M^3: Manuscript H-104,[1]-2.

T^2: De gids 92.iii (september 1928), p. 303-304. /36/

D: Het berg-meer, p. 27-29.

[p. 584]

Datering

Maart of april 1926; tussen 1 en 4 juli 1927; 15 augustus 1927 en kort daarna (vóor 20 augustus).

Ontwikkelingsgang

I

Op p. 16r van het carnet van 1926 noteerde Van de Woestijne met potlood een regel die, gewijzigd, als vijfde regel in het gedicht zou terugkomen (C¹:A). Erboven komt een tweeregelige aanzet voor (paralipomenon), waarvan het verband met de genese van het gedicht onzeker is.

	C^1:A^+
(1)		De haven, dáar aan 't eind der menschen-straten

	C^1: paralipomenon
(1)		Ik zwem. Dees zoele waetren zijn de zee

(2)

die streelend mijne haren overschuiven

Deze fragmenten moeten in maart of april 1926 geschreven zijn. Ruim een jaar later, tussen 1 en 4 juli 1927, nam Van de Woestijne de regel uit A weer op, als begin van een onvolledige strofe. Kennelijk zag hij die op dat moment nog als opening van het gedicht (C²:B, p. 40r).

	C^2:B
1			De haven aan het eind der menschelijke straten^+

2		a	sluit
		a	besluit het leven niet

3

en wie de zee

[

ø

]

verlaten

4

oopnen een nieuw verschiet

Iets verder in het carnet, na de kladstadia van ‘Ik open me als een oog, den nacht verloren’ [BM9], maakte Van de Woestijne op twee tegenoverliggende pagina's een ruwe opzet voor het gehele gedicht (p. 42v, 43r). Een precieze reconstructie van de genese is niet mogelijk. Van de Woestijne begon naar gewoonte rechtsboven. Daar noteerde hij twee strofen en een regel (C²:C). De datum ‘15 Aug.’ is er later boven geschreven. De aanhef is hier een nieuwe versie van B; dit versterkt het vermoeden dat de latere tweede strofe aanvankelijk als opening werd gedacht.

	C^2:C^+
1			De haven aan het eind der menschelijke straten:^+

2		a	mijn rug is zwaar en		moe[x]
		a	[	]	[moe] van		't	ademen der dood,
		b	[			]	de	[	]

3

gordijnen eindloosheid bevalen mijn gelaat, en

+ [→B, 1; →C, 1; →5]

+ [←A; →C, 1; →5]

+ [1-4→5-8]

+ [←A; ←B, 1]

[p. 585]

4		de koortse van mijn ingewand is droef en rood
		[strofewit]^+

5	a	Heb 'k ooit gewoond, waar nooit een woon haar		veste
	b	[	]	zéekre [veste]

6

o zee, van onbewogen ankren heeft beklemd?

7

Elk onweêr uitgespaard, bevoeren wij, de Besten,

8	a	[	ø	]	bestemd
	b	de wijze voren, ons voorzichtigheid			[	]
		[witregel]

9	a	een		[	ø	]	vol van gestadig zout^+
	b	[	]	onbestendigheid			[	]

Van de Woestijne gebruikte anilinepotlood, maar met twee uitzonderingen. Op de linkerpagina, iets onder het midden, schreef hij een regelpaar (later r. 23-24) met blauwe inkt; later bracht hij daarin met anilinepotlood nog een variant aan. En rechtsonder begon hij het woord ‘geruisch’ met zwarte of donkerblauwe inkt, maar na de eerste drie letters maakte hij het met aniline af omdat de pen haperde. Dit betekent dat alleen al op basis van het schrijfmateriaal op deze twee pagina's ten minste vier stadia te onderscheiden zouden zijn, zonder dat kan worden vastgesteld wat ze precies behelzen en hoe hun onderlinge verhouding en chronologische volgorde van ontstaan is. De verdere verdeling in stadia geschiedt dus met enig voorbehoud.

De onder C vrijgebleven ruimte werd waarschijnlijk later pas opgevuld met een klad van de derde strofe (C²:E), nadat eronder een regelpaar was gekomen dat tot de zevende strofe zou gaan behoren (C²:D).

C^2:D^+

(1)

a

De

honden

van

[streep]

waarnaar de

schapen blaten

b

o

[

]

[^* van]

zonder doel

waar geen

[

]

b

[

]

[waar]naar

[geen schapen blaten]

(2)		a	o Boenders eener zaal		waar[?] [ ø ] betreed
		b	[	]	die geene zool [betreed]t

	C^2:E^+
(1)		a	Geboren in		het	oord dat alle waetren scheiden
		b	[	]	een	[	]

(2)		a	van dezen stenen steun aan dit		[	ø	]	strand
		b	[	]	verstoven			[	]

(3)

a

en 't zoet verbazen, deze lieve rust te lijden

+ [5-8→13-16]

+ [→I, 2; →18]

+ [→27-28]

* [lees: geschrapt]

+ [→9-12]

[p. 586]

(4)	a	en	dit		verwondren om	[		ø	]	brand
	b	[		]	[verwond]e[ren]	[^* om] van		een bescheiden		[	]
	c	[]	{[				]}	[			]
	c	[]	{wondren angst in ons om}					[			]

Tot slot op deze pagina het fragment dat met inkt werd begonnen maar met anilinepotlood afgemaakt (C²:F).

	C^2:F
(1)		[	ø	]	geruisch^+

(2)

uit hoogte en laagte, breedte en diept van^* Godesc huis

Op de linkerpagina is als eerste waarschijnlijk de regel gekomen die bovenaan staat (op gelijke hoogte met het begin van C) en die de vroegste versie van de definitieve opening van het gedicht behelst (C²:G). Eveneens van een vroeg stadium zal een regel zijn die lager staat en slotregel zou worden (C²:H). Het lijkt dus alsof Van de Woestijne hier begonnen is met definitief begin- en eindpunt van het gedicht vast te leggen. Daartussenin schreef hij een kladversie van de vijfde strofe (C²:I), beginnend ter hoogte van regel 8 uit C. Twee regels in blauwe inkt (C²:J), uit de zesde strofe, kwamen ter hoogte van E. Er werd later, mogelijk in stadium K, met aniline een variant in aangebracht. Tot slot is onder H nog een klad van de latere achtste strofe geschreven (C²:K), beginnend ter hoogte van het op de rechterpagina voorkomende fragment D, dat een voorstadium van de zevende strofe was.

Tegenover enkele passages op de rechterpagina plaatste Van de Woestijne dus enkele fragmenten links zodanig dat ze aansloten zoals ze in de eindversie ook zouden aansluiten. Het is daarom denkbaar dat hij zich, zeker gezien het feit dat de begin- en slotregel (respectievelijk G en H) waren vastgelegd, bij zijn werkzaamheden op de beide pagina's al een betrekkelijk duidelijk beeld had gevormd van het beoogde gedicht.

	C^2:G^+
(1)			De treinen blazen de aard naar 't zuigen van de zee

	C^2:H^+
(1)			Het blind-gevreten oog dat alle licht doorbrandt

	C^2:I^+
(1)		a	zieke onbekende, zwart van		[	ø	]	van blikken
		b	[	]	dorst,	die gilt		[	],

(2)

vol onbestendigheid en onverzaadlijk zout.^+

(3)		a	gij zelve zoudt ons		tot[?]	[	ø	]	beschikken
		b	[	]	lammen deemoed wijs				[	]

* [lees: geschrapt]

+ [→38]

* [lees: Godes]

+ [→1]

+ [→48]

+ [→17-20]

+ [←C, 9]

[p. 587]

(4)		a	naar 't		starre	[	ø	]	houdt
		b	[	]	onaanroerbaar huis dat star ons binnen-				[	]

	C^2:J^+
(1)			Nooit heeft mijn dorre mond van vonken dauw geblonken

(2)

a

gelijk

ge

[

ø

]

een

kindermond

b

[

]

de

roze van een jongen

[

]

c

[

]

open

[

]

[Fase c valt samen met een later stadium, vermoedelijk stadium K]

	C^2:K^+
(1)			En waar - met witten blik en brallen kin bedreven -

(2)		a	[	ø	]	zieke vrucht		versteend
		b	de liefde in U gelijk een			[	]	[versteen]t

(3)		a	[	ø	]
		b	verzoening
		b	[verzoen]e[n]de eenheid! voelt ge om uwe leden kleven

(4)

de stede waar om u de vrouwe heeft geweend

Op de rechterbladzijde schreef Van de Woestijne naast de laatste regel van stadium K: ‘Les larmes d'Eve’, een notitie die met die regel verband houdt maar waarvan de bedoeling niet duidelijk is. Mogelijk is het een citaat.

Tot nu toe kwamen tien van de twaalf strofen in eerste aanleg gedeeltelijk of geheel op papier. Korte tijd later - vóor 20 augustus 1927 - schreef Van de Woestijne met anilinepotlood een volledige versie, twee bladzijden verder in hetzelfde carnet (C²:L, p. 45r en 46r; een variant bij r. 44 op p. 45v). Later bracht Van de Woestijne in de regels 1, 4 en 46 varianten aan met zwarte inkt. Stadium L is opgenomen in de gecombineerde synopsis.

Onder de volledige tekst schreef Van de Woestijne een deel van de voorlaatste regel (C²:M). Het is mogelijk dat de dichter een herneming van (een deel van) de laatste strofe overwoog, maar het is niet uit te sluiten dat deze halve versregel als notitie tijdens stadium L werd vastgelegd.

	C^2:M
(1)		[	ø	]	van vochte en vuur'ge kammen

+ [→23-24]

+ [→29-32]

II

M¹ is kopijhandschrift voor T¹ geweest; M³ is kopijhandschrift voor T² geweest.

[p. 588]

Varianten en correcties

(C^1 en C^2:B-K niet opgenomen)

1

C^2:L

a

De treinen blazen de aard

naar

't

zuigen

van de

zeeën^+

b

[

]

[^* naar]

[

]

aan der

[

]

c

[

]

het

[^* 't]

[

]

M^1, T^1

|

|

zuigen

aan

der zeeën.

P

a

|

|

b

[

]

toe

[

]

M^2-T^2

|

|

aan

|

]

D

|

|

toe

|

|

2	C^2:L		Een laatste stad die zwoel en zwart den drift bedriegt
	M^1-D		|	|	:

3	C^2:L	a	Een	loome lucht vol		slaap en dood voor		de	^* gedweeen;
		b	[		]	vromen [slaap voor]		U,	[	]
	M^1-D		een	|			|	u,	gedweeën;

4

C^2:L

a

dan:

gij

[

ø

]

vrage,

gij,

die wekt en wiekt

b

[

]

onbegrepen

[

]

c

[

]

[vra]ag,

[gij]

zee

,

[

]

M^1-M^3

|

|

,

|

|

.

T^2

|

|

Zee

|

|

D

|

|

zee

|

|^+

6	C^2:L-T^1		mijn rug is zwaar en		moe	van de ademen der dood;
	P	a	|				|
		b	[	]	[mo]ê	[	]
	M^2, M^3		|	|	moe	|	|
	T^2, D		|	|	moê	|	|^+

11	C^2:L	a	en 't zoet verbazen, deze lieve rust te		leiden
		b	[	]	[l]ij[den]
	M^1-D		|			|,

12	C^2:L-T^1		en heimlijk vreeze' in ons		om	een bescheiden brand:
	P-D		|	|	van	|	|^+

13	C^2:L		heb 'k ooit gewoond, waar		nooit	een woon haar		zéekre	veste,
	M^1, T^1		|	|	nooít	|				|
	P		|	|	nooit	|	|	zeekre	|	|
	M^2		|	|	nooít	|	|	zéekre	|	|
	M^3-D		|	|	nooit	|	|	zeekre	|	|

14	C^2:L-M^3		o zee	,	van onbewogen ankren heeft beklemd?
	T^2		o Zee	|		|
	D		o zee	|		|

+ [←G]

* [lees: geschrapt]

* [lees: geschrapt]

* [lees: gedweeën]

+ [5←A; 5←B, 1; 5-8←C, 1-4]

+ [9-12←E]

+ [13-16←C, 5-8]

[p. 589]

15	C^2:L		- Elk onweêr		uitgespaard, bevoeren wij, de		Besten,
	M^1	a	|	|	uitsp
		a	[	]	[uit]gespaard, bevoeren wij, de		besten,
	T^1		|					|
	P	a	|					|
		b	[			]	[b]é[sten,]
	M^2-T^2		|			|	besten,
	D		|			|	bésten,^+

18	C^2:L		vol onbestendigheid en		onverzaadlijk zout:^+
	M^1	a	|	|	onb
		a	[	]	[on]verzaadlijk zout:
	T^1-D		|			|

19	C^2:L		gij-zelve	zoudt			ons lammen deemoed voorbeschikken
	M^1, T^1		zee, zelve	zoudt		ge	|	|
	P	a	|		|	gij	|	|
		b	[		]	[g]e	[	]
	M^2-D		|					|

20	C^2:L		het onaanroerbaar huis dat star ons		binnen-houdt
	M^1-D		|	|	binnen houdt.

21	C^2:L-M^2		Uit allen wind geweerd, in alle zoelt		gezonken,
	M^3, T^2		|	|	verzonken,
	D		|	|	gezonken,

22	C^2:L	a	heeft nooit een		hoop	gegeeuwd,		die geene		spijs en vond;
		b	[	]	vraag	[					]
		b	[	]	hoop	[					]
	M^1-D		|				| ◦	|	|	spijze vond;^+

23	C^2:L	a	nooit heeft		een	dorre mond van vonken		dauw	geblonken
		b	[	]	ons	[				]
	M^1-D		|				|	daauw	|	|

24	C^2:L-T^1		gelijk de roze van een open		kinder-mond.
	P	a	|	|	kindermond.
		b	[	]	[kinder]-[mond.]
	M^2-D		|			|

25	C^2:L		Van eigen dorst de dronk, van eigen honger ate
	M^1-D		|	|,^+

27	C^2:L		o honden zonder doel		waar naar	geen schapen blaten		,
	M^1-M^2		|				|	;
	M^3, T^2		|	|	naar wie	|		|
	D		|	|	waar naar	|		|

+ [17-20←I]

+ [←C, 9]

+ [23-24←J]

+ [27-28←D]

[p. 590]

28	C^2:L		a	o	boeders		van de zaal die nooit een zool betreedt
			a	[]	[boe]n[ders]		[	]
	M^1-M^2			|				|	;
	M^3		a	|		|	d
			a	[		]	van de zaal die nooit een zool betreedt;
	T^2, D			|					|^+

29

C^2:L

a

En

waar

,

met witten blik en brallen

kin

bedreven

a

[

]

(

[

]

)

M^1-M^2

en

|

|

M^3, T^2

|

|

wil

|

|

D

|

|

kin

|

|

30	C^2:L	α	a	de liefde in		u	gelijk een zieke		vrucht	versteent,
		β	b	[	]	ons	[				]
	M^1-D			[				|	peer	|	|

31

C^2:L

α

a

verzoening

!,

voelt

ge

aan

uwe

taaie

kleêren kleven

β

b

[

]

[voel]en

we

[

]

ons

[

]

M^1-M^3

|

|

|◦

|

|

T^2

|

|

taaië

|

|

D

|

|

taaie

|

|

32

C^2:L

α

a

de

stede

,

waar om

u

de Vrouwe heeft geweend.

β

b

[

]

ons

[

]

M^1-D

| |

Stede

|

|

...

33

C^2:L

- Maar neen, maar neen:

ons

doove

wand

is vol geruchten

M^1-M^3

|

|

muur

|

|

;

T^2

|

|

ons'

|

|

D

|

|

ons

|

|

34

C^2:L

a

de

venstren

huivren van een

lucht

die buiten

hoost

b

[

]

dag

[

]

bloost

M^1-D

| |

vensters

|

|.

35	C^2:L		a	Hoe		ae
			a	[	]	[a]demt onze borst		die, vol benepen zuchten
	M^1, T^1			|			|,	|	|	,
	P-D			|			|◦	|		|

36	C^2:L		a	[x]
			a	nooit dan de zwoelte drinkt die de eigen zwaarte loost?
	M^1-M^2			|		|
	M3, T^2			|	|	!
	D			|	|	?

37	C^2:L		a	Verbiedt	het gierig kind den mompelenden horen
			b	[Verbied]	[	]
	M^1-D			|		|

+ [29-32←K]

[p. 591]

38	C^2:L		waar donker		zwijmt	het luisterlooze zee-geruisch	:^+
	M^1-D		|	|	zwijmt	|	|

39	C^2:L	a	u
		a	niets		dat uw wrokkig oor den zang belet te hooren,
	M^1-D		|	|,	|	|

40	C^2:L		uit hoogte en laagte,		breedt	en diept van Godes huis,^+
	M^1-M^3		|	|	breedte	|		|
	T^2		|				|	.
	D		|				|	,

41	C^2:L	a	Godes
		a	o Zee!...		En		sluit op 't dure duister der geheimen
	M^1, T^1		|	| -	|			|
	P	a	|					|
		b	[			],	[	]
	M^2-T^2		|			| ◦	|	|
	D		|			|,	|	|

42

C^2:L

a

't fluweel der blikken,

voor

[

ø

]

beducht

b

[

]

en op 't duchten van

zijn

vreê

c

[

]

uw

[

]

M^1-M^2

|

|

◦

|

|

M^3

|

|

Uw

|

|

T^2, D

|

|

uw

|

|

43

C^2:L

a

(De

dag is

vol

gerucht[?]

[

ø

]

vlijmen

b

[

]

schichten-rijk

die

flikkeren

van

[

]

c

[

]

[flikk][ren]

[ ]

de [vlijmen]

M^1, T^1

(de

|

|

flitsen-rijk

|

|

P

|

|

flitsen

|

|

M^2

|

|

flikkren

|

|

M^3-D

|

|

flitsen

|

|

44	C^2:L	a	der scherpe zeilen,						zeis-gewijs door zee en	lucht
		b	de			[		]	als de zeisen van de zee)
		c	{[							]}
		c	{de scherpe zeilen als de zeisen van de zee)}
		d	{[de scherpe zeilen, als de zeisen van de zee)]}
		d	{[de scherpe zeilen als de] {[zeisen]} [van de zee]}
		d	{[de scherpe zeilen als de] {vlijmen} [van de zee]}
	M^1	a	der		scherpen		zeilen,		als de zeisen van de zee),
		a	[	]	[scherpe]		[				]
	T^1-D		|								|

45	C^2:L	a	[			ø		]	brandt
		b	Weet	:	éens toch scheurt uw rust de karteling			der		vlammen
		b	[				]	[ø]		[	]
	M^1-D		wéet	|			|	der		|	|

+ [←F, 1]

+ [← F, 2]

[p. 592]

46

C^2:L

a

[

ø

]

b

die

alle kennen

geeft

en

alle

weten

bant

c

[

]

baart

[]

elk

bezitten

[

]

M^1

a

die

kennen

openbaart en die

|

|

;

b

[

]

K[ennen]

[

]

B[ezitten]

[

]

T^1

|

|

kennen

|

|

bezitten

|

|

P

|

|

Kennen

|

|

Bezitten

|

|

M^2

a

|

|

kennen

|

|

bezitten

|

|

b

[

]

K[ennen]

[

]

B[ezitten]

[

]

M^3-D

|

|

47

C^2:L

a

en[?]

[

ø

]

kammen^+

b

o zegen-rijke zee

[

]

een

vuur'ge

[^* kammen]

c

[

]

van vochte en

[

]

[kammen]

M^1-D

|

|

!

48

C^2:L

a

het

blind-gevreten

oog dat

Eeuwig

licht

door-brandt^+

b

o

[

]

L[icht]

[

]

M^1, T^1

|

|

doorbrandt!

P

a

|

|

b

[]

B[lind-gevreten]

[

]

M^2

a

||

blind-gevreten

|

|

Eee

a

[]

]

[Ee]uwig Licht

doorbrandt!

M^3

a

||

blind-gewreten

|

|

a

[]

[blind-ge]v[reten]

[

]

T^2

|

|

.

D

||

Blind-gevreten

|

|

!

[Fase c in de regels 1, 4 en 46 in stadium L is onbepaalde tijd later met zwarte inkt uitgevoerd]

+ [→M]

* [lees: kamme]

+ [←H]

Zetfouten

T^1	r. 41: of | op
	r. 44: scherpen | scherpe
T^2	r. 15: omveer | onweêr
	r. 29: parenthesen ontbreken
	r. 48: blind-gereten | blind-gevreten
P, D	r. 13: zekere | zeekre