Verzameld werk. Deel 8. Het dagelijksch brood II. Dagboeken en brieven over den oorlog 1914-1918

30 Maart.

‘Nous ne sommes jamais chez nous’. - Wat is het, dat mij ineens die woorden van Montaigne in het hoofd brengt?... Ik wandel over straat, in een afgelegen wijk. Hier loopen mij geen Duitschers voorbij. En trouwens, hebben de Duitschers ons nooit, behalve de eerste bezettingsweken, ooit kunnen beletten, ons te Brussel volkomen thuis te voelen? Blijven zij daarentegen zich hier niet gedragen en vertoonen als vreemdelingen, voor dewelke het waarlijk niet gemakkelijk schijnt te gaan,

[p. 750]

zich aan te passen?... Het is heden een teedere voorjaarsdag, een dier dagen waar wij zoo gemakkelijk weer jong bij worden, weer dweepen gaan, hoe gemakkelijk ook weemoed ons te pakken krijgt; een dag van exaltatie, waar men zich-zelf bij voelt in volle ontplooiïng, onafhankelijk van alle beperkende contingentie. En nochtans, dat bittere woord, plots: ‘nous ne sommes jamais chez nous’, met de openbaring van eene fatale evidentie, die ik niet eens pogen zal, weg te redeneeren...

Wie verklaart ooit die geestesflitsen, waarin ons, zonder de minste aanleiding, buiten alle logica, tegen eigen denken in, iets geopenbaard wordt dat ons treft als de waarheid-zelve? Vreemd spel van het geheugen, dat zich voordoet, ineens, als een soort verwittiging, als eene voorzienigheid, als de wakende engel waar uwe dagen zijn aan toevertrouwd... - Ik denk na: wàt toch, dat mij in deze woorden treft, die natuurlijk buiten alle verband werden gehaald; die op dit oogenblik, en voor mij, heel zeker eene andere beteekenis hebben dan voor Montaigne, toen hij ze neerschreef? En om te beginnen: wélke is die beteekenis die ze voor mij kregen?... - 't Genot mijner ochtendwandeling is bedorven. Ik zie de sliertige, zon-doorzeefde nevelen niet die de graszoden ontrijzen van het park waar ik ben beland. Ik weet niet meer waar ik loop. Mijne gedachten worden opgeslorpt, worden gemarteld door die looze geniepige woorden: ‘nous ne sommes jamais chez nous’... - Lengerhand ontwikkelt zich echter het kluwen van mijn denken. Er komt een zekere orde in de denkbeelden; zij gaan elkander volgen, niet zooals de rede het eischen zou: meer naar de logica der mijmerij.

[p. 751]

Zij zeggen: ‘Wij voelen ons niet thuis. Hóe zouden wij ons ook thuis gevoelen? Wij wachten immers; onze angst is de angst der afwachtende houding, der schijnbaar-kalme maar innerlijk-woelige afwachting, die niemand ziet. En niemand ziet die angst. Maar gaat het ons niet àllen zoo? Wachten wij niet allen? Maar geen die het van de andere ziet. Wij glimlachen mekaar tegen, alsof wij volkomen gerust waren; en niemand bekent zijn angst. Doch de angst is dezelfde voor allen... - Wat dan wachten wij af? Waarop wachten wij? Van het stoffelijke is dat wel te zeggen. Maar er is iets anders, iets dat wij niet zeggen kunnen, en dat juist onzen angst verklaart. Wij kunnen ons wel een beeld vormen van wat morgen ons land zal zijn. Maar de anderen, dezen die weggegaan zijn en terug zullen komen: is hún beeld van de toekomst niet noodzakelijk anders; zal het met ónze inzichten overeen te brengen zijn? Zij weten niet hoe het hier gaat; hunne voorstelling van het heden kan met onze ervarende vaststelling niet overeen komen: wàt met hunne illusie van morgen? Wij hebben, gedwongen, de toeschouwende houding aangenomen. Wij hebben veel gezien dat wij liever niet hadden gezien; wij hebben geprobeerd ons over de werkelijkheid te begoochelen; maar die werkelijkheid is oppermachtig, en ten langen leste zijn wij zelfs de schoonste leugen gaan haten. Aldus zijn wij wijs geworden, heeft de toekomst voor ons een gedaante gekregen die eene mogelijkheid, eene waarschijnlijkheid inhoudt. Maar de anderen? Zullen zij met hunne illusie tegen onze bittere kennis niet aanbotsen? Zal onze kennis tegen hunne illusie bestand zijn?... - Wij, de thuisgeblevenen, de bewakers der

[p. 752]

haardsteden, wij kunnen ons niet meer thuis gevoelen: zijn niet zoovelen van den huize weg, aan dewelke de lange afwezigheid een gewijzigd beeld van het huis zal hebben gegeven, dat zij niet meer zullen herkennen? Of zullen zij het huis niet dermate willen wijzigen, dat wij, die er geleden hebben, er ons ongelukkig zullen gaan voelen?... “Nous ne sommes jamais chez nous”, nu niet dat het huis ontvolkt is, morgen niet dat het huis ons misschien niet meer zal gelijken...’

Aldus mijmer ik: ijle gedachten waar ik voor schrik. Want kan het inderdaad niet blijken dat de verwijdering oneenigheid ten gevolge zal hebben? Ik huiver bij dit denkbeeld...